ميراث مكتوب - طراحی و نقاشی در ایران که قدمت آن را می توان تا چهار هزارسال پیش از میلاد مسیح (طراحی بر روی سفال های پیداشده در تمدن جیرفت) رجوع داد، دارای پیشینه ای کهن است و طراحی به طور مداوم در پیکره تراشی، حجاری، نقوش ظروف، نقاشی و تصویرسازی کتاب و مورد استفاده قرار گرفته که در هر دوره با توجه به مبادلات فرهنگی و هنری با سایر کشورها، تحت تأثیر این تمدن ها بوده، اما هیچ گاه روح ایرانی خود را از دست نداده و پیوسته دارای منش و شخصیت ایرانی بوده است.

باتوجه به نبوغ و استعداد هنرمندان ایرانی در ادوار گذشته، آنچه امروزه از این گوهر گرانبها به جای مانده، یاد آور ذوق سلیم واستعداد بیمانند این هنرمندان بوده است. هنرمندان گمنامي‌که حتی نام و نشانی نیز از بعضی آنهادر دست نیست ولی شاهکارهای بی مانند شان برای ما به یادگار مانده است. در این بین نقاشی وکتاب آرایی از هنر های مورد علاقه ایرانیان بوده و به علت صدمه هایی که در طول تاریخ بر پیکره این هنر زده شده، سرآغازاین هنر برایمان نامشخص مي‌نماید. مستندات تاریخی صحه بر وجود هنر نقاشی در دوره های قبل از اسلام در ایران دارند اما آنچه امروزه پی گیري آن برایمان میسر است به دوره سلجوقی و ایلخانی مربوط مي‌گردد.

يکي از آثار به جاي مانده دورۀ ايلخانان «شاهنامه دموت» است که متعلق به دورۀ ايلخانان مغول بوده است. شاهنامه دموت كهن‌ ترين و آراسته ‌ترين شاهنامۀ نگارگرانه به جاي مانده از روزگاران پيشين است. اما از نگاره‌ هاي آن كه به خط زيباي نسخ آراسته بود، تنها چند برگ بدست آمده است. شاهنامۀ دموت به گمان بسيار در سال 700 هجري قمري نوشته شده است.

اين شاهنامه تا زمان محمدعلي شاه قاجار در كتابخانۀ كاخ گلستان نگهداري مي‌شد اما در آشفتگي‌ هاي آن سال‌ ها به خارج از كشور برده شد و به دست يكي از عتيقه ‌فروشان پاريس افتاد و برگ‌ هايي از نگاره‌ آن جدا جدا فروخته شد و برگ‌ هايي را كه نگاره نداشت از بين بردند.
از اين دست‌نويس 77 برگ مينياتوردار در موزه‌هاي جهان شناسايي شده است.

اين کتاب بهترين نوع شاهنامه نقاشي شده است که نشانگر سبک خاص نقاشي ايران در دوره ايلخانان است. این اثر دارای خصوصیات و ارزشهایی است که با وجود تورق نگاره های این نسخه، ویژگی مشابه در بعضی نگاره ها، احتمال اجرای آنها را به وسیلۀ شخصی خاص افزایش می دهد و می توان اجرای این نگاره ها را به مرکزی وابسته به حکومت و تحت سرپرستی استادانی خبره دانست.

کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) به کوشش سید محمود حسینی گردآوری و به تازگی منتشر شده است.

اصلی ترین مقصود مؤلف در این کتاب این است که یکی از شاهکارهای بزرگ دورۀ ایلخانی را به عنوان مقطعی بسیار مهم و حیاتی در نقاشی ایرانی معرفی کند. به گفتۀ گردآورندۀ این اثر در این کتاب با بررسي هاي به عمل آمده و مطالعات تصويري نقاشي هاي دورۀ بغداد سلجوقی، ايلخاني و تيموري و مقايسه ضمني آنها سير پيشرفت و تکامل اين نقاشي ها را شاهد هستيم.

مؤلف در این باره می گوید: «در اين زمان نسخه های متنوعي از شاهنامه به تصویر در آمده است که خصوصیات کاملاً متفاوتی دارند و در این بین مراکز مهی همچون شیراز و تبریز و بغداد کاملاً برجسته هستند و با حمایت هایی که از هنرمندان این مراکز توسط حاکمیت وقت مي‌شده است، شاهد بوجود آمدن شاهکارهایی در نقاشی ایران هستیم که در نوع خود بی نظیراند.
شاهنامه بزرگ ایلخانی یکی از نمونه های برجسته هنر کتاب آرایی و نقاشی ایران در دوره ایلخانی محسوب مي‌گردد. در اين نسخه، تصاوير و نقاشي هاي متنوع در شيوۀ اجرا ديده مي شود که تا قبل از آن شاهد اينگونه به تصويرکشيده شدن تصاوير درنسخه هاي خطي نبوده ايم. توجه و اهميت دادن در به تصوير کشيدن عواطف و احساسات انساني در نقاشي، که در اين نسخه به طورخاص به آن پرداخته شده است دست آوردی کاملاً جدید است.

ورود عناصر چيني و بيزانسي به تصاوير اين شاهنامه و قطع متفاوت و نیز يکدستي و دارا بودن عناصر مشابه دربرخی از نگاره ها حاکي از نظارت واحد برتوليد اين نسخه مي باشد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. تحقیقات در این باب کم بوده و عموماً به نوشته های اندکی باز مي‌گردد که محققان خارجی و ایرانی در مورد این اثر ارزشمند نوشته اند و این بر مشکلات تحقیق افزود.»

فصل اول این کتاب به ایلخانان و مکتب ایلخانی پرداخته و در فصل دوم نسخۀ مصور شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) بررسی شده است. فصل سوم نیز به بررسی تعدادی از نگاره های شاهنامه بزرگ ایلخانی می پردازد.

این کتاب اگرچه در زمینه معرفی شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) اثری قابل توجه است، اما نمی توان از ایرادهای واضح وارد بر آن نیز به آساني گذشت که در نگاه اول توجه هر خواننده ای را به خود جلب می کند. برای مثال نام كتاب بر روي جلد «شاهنامه بزرگ ايلخاني (دموت)» ذكر شده است ولي در صفحه نخست، اين كتاب ، «شاهنامه دموت (ايلخاني)» نام دارد. عدم استفاده از فونت مناسب برای حروف چینی و ذكر فهرست منابع که بلافاصله پس از فهرست مطالب کتاب آمده است از ديگر موارد قابل ملاحظه در اين كتاب است.

در فهرست مطالب این کتاب نیز نخست پیشگفتار و سپس مقدمه آمده است اما در متن اثر، نخست خواننده با مقدمه و سپس با پیشگفتار مواجه می شود.

شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) به کوشش سید محمود حسینی در شمارگان 500 جلد، در 296 صفحه، به بهای 200000 ریال از سوی انتشارات عطار به تازگی منتشر شده است.

معرفی کتاب از سیده معصومه کلانکی