به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و سی و سومین نشست از سلسله نشست‌های این مؤسسه، به نکوداشت زادروز ابوریحان محمد بن احمد بیرونی اختصاص داشت که روز جمعه 14 شهریورماه 1399، در بخش لایو (پخش زنده)  صفحۀ اینستاگرام مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد.

در این نشست که به مناسبت هزارۀ درگذشت ابوریحان بیرونی برگزار شد، پرویز اذکایی، با موضوع «ابوریحان بیرونی و آثار الباقیه» و محمد باقری با موضوع «نگاهی به آثار ریاضی و نجوم بیرونی» سخن گفتند و مدیریت این جلسه نیز به عهدۀ امیرمحمد گمینی بود.

در ابتدای این نشست دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ضمن ارائۀ توضیحات و گزارشی دربارۀ برگزاری نشست‌های میراث مکتوب از طریق فضای مجازی، از تصحیح کتاب آثار الباقیۀ ابوریحان توسط دکتر اذکایی و انتشار آن از سوی مؤسسۀ میراث مکتوب و نیز انتشار ترجمۀ آن از سوی ناشری دیگر یاد کرد و در خصوص دیگر آثار ابوریحان بیرونی منتشرشده از سوی میراث مکتوب، گفت: میراث مکتوب کتاب «الجماهر فی الجواهر» را با تصحیح آقای یوسف الهادی، محقق فاضل دانشمند عراقی، منتشر کرده است. ما کتاب‌های القند فی ذکر علماء سمرقند، تاریخ الیمینی و طبائع الحیوان را هم از ایشان منتشر کرده‌ایم. کتاب الجماهر هم از کتاب‌های ارزشمند ابوریحان بیرونی است که به خصوص با ۱۵ مقدمه و ۱۵ ترویحه‌ای که دارد در بحث اقتصاد کلان و مباحث مالی خیلی ارزشمند است.  

وی از تمایل مجموعۀ میراث مکتوب به تحقیق و تصحیح تازۀ برخی آثار ابوریحان و چاپ مجدد التفهیم سخن گفت و افزود: ما در ترکیه نسخه‌ای بسیار قدیمی از کتاب الصیدنه فی الطب مربوط به قرن ششم پیدا کرده‌ایم که قرار است به مناسبت هزارۀ ابوریحان چاپ عکسی شود. پرداختن به آثاری همچون پاتنجلی و قانون مسعودی هم در دستور کار ما بود که با شرایط پیش‌آمده به تعویق افتاد.

دکتر ایرانی در پایان سخنان خود ابوریحان بیرونی را از جهاتی برترین و پرآوازه‌ترین دانشمند ایرانی توصیف و اظهار امیدواری کرد که این نشست که به مناسبت هزارۀ فوت وی برگزار می‌شود برای علاقه‌مندان تاریخ و تاریخ علم ایران مفید باشد.

در ادامه دکتر امیرمحمد گمینی دربارۀ جایگاه علمی ابوریحان بیرونی گفت: یکی از تفاوت‌های بیرونی با بسیاری از دانشمندان و فلاسفه جهان اسلام پررنگ بودن جنبه ریاضیدانی و منجم بودن اوست. بیرونی دارای اندیشه‌های فلسفی هم هست، اما در مقایسه با ابن‌سینا، منتقد فلسفه ارسطویی و نوافلاطونی محسوب می‌شود.

در ادامه گمینی ضمن دعوت از دکتر پرویز اذکایی از ایشان خواست که در ابتدا دربارۀ فعالیت‌های خود و دلیل پرداختنش به آثار ابوریحانی بیرونی توضیحاتی ارائه کند.

نحوۀ آشنایی با الآثار الباقیه عن القرون الخالیه و دیگر آثار بیرونی

دکتر اذکایی دربارۀ نحوۀ آشنایی خود با کتاب الآثار الباقیه گفت: من در سال ۱۳۴۰ مقاله‌ای دربارۀ نوروز برای مجلۀ حوزۀ علمیه همدان نوشتم که به دلیل حجم زیاد آن به عنوان ضمیمۀ آن مجله چاپ شد. در آن مقاله من نقلی با واسطه از ابوریحان بیرونی کرده بودم. در آن زمان آیت‌الله معصومی همدانی، از کتابخانۀ خودشان چاپ اول الآثار الباقیه به سعی و اهتمام ادوارد زاخائو در لایپزیک را که حدود سال‌های 1870 چاپ شده بود به من اهدا فرمودند و گفتند مطالبت را به استناد این کتاب بنویس و این شروع آشنایی من با الآثار بود. من در مدت چند ماه این کتاب را خواندم و شیفتۀ آن شدم و بعد از آن مطالعاتم راجع به بیرونی و آثار دیگرش بیشتر شد.

وی با اشاره به برگزاری کنگرۀ جهانی ابوریحان بیرونی در سال ۱۳۵۲ در ایران و برخی از دیگر کشورها، گفت: در آن زمان از من خواسته شد که به مناسبت این کنگره دو کتاب تهیه کنم. کتاب اول زندگینامه ابوریحان بیرونی بود که ترجمه‌ای از کتاب دکتر علی الشابی، دانشمند تونسی، بود. کتاب دیگر کتاب «کارنامۀ بیرونی» بود که از تحقیق ژاک بوالو از فرانسه در کتابشناسی بیرونی بود و من آن را ترجمه کردم و به آن ترجمۀ فهرست کتاب‌های بیرونی را که خود او بعد از فهرست کتاب‌های رازی آورده، ضمیمه کردم. این کتاب خیلی مورد توجه قرار گرفت، به حدی که بعدها جزو رسالۀ اجتهادی من در دانشگاه منچستر شد.

دکتر اذکایی با اشاره به تداوم مطالعات و پژوهش‌هایش دربارۀ بیرونی، گفت: پس از چند سال سازمان سمت به ریاست مرحوم دکتر احمد احمدی از من خواستند کتاب جامعی راجع به ابوریحان بیرونی برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترای فلسفه تألیف کنم. من برای این منظور هم آثار بیرونی را مطالعه کردم و هم تحقیقاتی را که دربارۀ او تا آن زمان در دیگر کشورها و مراکز علمی شده بود، مورد بررسی قرار دادم. نتیجه این پژوهش کتاب جامعی شد که در عین حال موجز و فشرده و دایرة المعارفی نوشته شده بود. این کتاب مورد عنایت قرار گرفت اما چاپش طول کشید و ناچار انتشارات طرح نو این کتاب را با نام «ابوریحان بیرونی: آرا و عقاید» چاپ کرد. این کتاب تا به حال چندین بار تجدید چاپ شده است.

چگونگی تصحیح الآثار الباقیه

وی با اشاره به پیشنهاد چاپ الآثار الباقیه پس از تأسیس مؤسسۀ میراث مکتوب، گفت: پیش از آن شادروان دکتر زریاب خویی کتاب الصیدنة فی الطب ابوریحان را تصحیح کرده بودند و آقای یوسف الهادی هم کتاب الجماهر فی الجواهر را چاپ کرده بودند. الآثار الباقیه سومین کتاب ابوریحان بود که چاپ می‌شد و قرعۀ آن به نام من افتاد و من متن عربی آن را تصحیح کردم و میراث مکتوب هم آن را چاپ کردند.

دکتر اذکایی با اشاره به این که این کتاب پیشتر توسط زاخائو تصحیح شده بود، کار زاخائو را از شاهکارهای تصحیح دانست و گفت: مسئله‌ای که تصحیح دوبارۀ الآثار الباقیه را ایجاب می‌کرد این بود که نسخه‌های زاخائو ناقص و همه متعلق به قرن نهم به بعد بودند. در زمان زاخائو نسخه کامل الآثار الباقیه مکشوف نشده بود و صفحاتی که در تصحیح زاخائو نیامده حدود 100 صفحه می‌شد.

وی ادامه داد: زمانی که این پیشنهاد به من شد می‌دانستم یک نسخۀ کامل این اثر مربوط به سال 603 در کتابخانۀ عمومی استانبول موجود است. بنابراین میراث مکتوب نسخه‌های مختلف این کتاب، حتی نسخه‌های مورد استفادۀ زاخائو را هم، برای من آماده کرد و این کار صورت گرفت. نتیجتا تصحیحی که من ارائه کردم کاملترین تصحیح الآثار الباقیه است. در حالی که

دکتر اذکایی با اشاره به رایج بودن فقره‌بندی متون کلاسیک یونان در چاپ‌های کشورهای غربی، گفت: من در چاپ کتاب الآثار الباقیه از این شیوه که پیش از آن در ایران سابقه نداشت بهره بردم. مرحوم استاد دانش‌پژوه، خیلی مایل بود این شیوه در چاپ کتب کلاسیک ما هم اعمال شود؛ منتها ایشان توفیق پیدا نکردند. با استفاده از فقره‌بندی دیگر کسانی که می‌خواهند به متن ارجاع دهند نیاز نیست شمارۀ صفحه را ذکر کنند بلکه کافی است عنوان فصل و شمارۀ فقره را بیاورند.

وی با اشاره شیوه‌ای که بر اساس آن عموما مصححان و محققان تعلیقات را در پایان کتاب می‌آورند، گفت: معمولا کسی تعلیقات پایان کتاب را نمی‌خواند و من در چاپ الآثار الباقیه این شیوه را هم تغییر دادم. همچنین تعلیقات زاخائو به انگلیسی را هم به فارسی ترجمه کردم. تعلیقات خودم را هم به صورت مشخص و متمایز از تعلیقات زاخائو آوردم. این کتاب به این شیوه چاپ و مورد توجه واقع شد و جایزۀ کتاب جمهوری اسلامی را هم برد.

محتوای الآثار الباقیه

دکتر اذکایی ضمن توصیف ابوریحان بیرونی به استاد الرئیس در علوم ریاضی، نجوم، طبیعیات و جغرافیا و دانشمندی تاریخدان و پژوهشگر گاه‌شناسی‌ها، دربارۀ محتوای الآثار الباقیه گفت: این کتاب اخبار و اطلاعات فراوانی از قرون خالیه، خصوصا به لحاظ جوانب اجتماعی و فرهنگی ملل قدیمه فراهم کرده است که در عین حال تصویری دقیق هم از عصر مؤلف به دست می‌دهد. این کتاب مشتمل است بر خلاصه تقویم‌های مختلف نجومی اقوام و توصیفات کاملی از همه گاهشماری‌ها و اعیاد معمول ملل و ادیان را فراهم می‌نماید. به عبارتی می‌توان الآثار الباقیه را یک کتاب تاریخ فرهنگی و مردم‌شناسی است.

وی با اشاره به عنوان کامل کتاب، یعنی الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، گفت: قرون خالیه را عموما به معنای سده‌های گذشته می‌گیرند در حالی که «قرون» در درجۀ اول یک لغت قرآنی به معنای ملت‌هاست و مراد از «قرون الخالیه» ملت‌های گذشته است.

دکتر اذکایی گفت: ابوریحان نخستین تحریر این کتاب را در سال ۳۹۱ و هنگامی که در گرگان در خدمت امیر شمس المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری بوده به فرجام رسانده است، اما در سال ۴۲۷ اضافاتی داشته است که نسخۀ کاملی که در دسترس است، همین نسخۀ تکمیل شده است. این کتاب شامل ۲۱ فصل است که من بنا به دلایلی آن را تبدیل به ۲۲ فصل کردم.

وی با بیان این که این کتاب از لحاظ تنوع موضوعات بی‌بدیل است، گفت: ماهیت شب و روز و آغاز آنها، ماهیت سال‌ها که از ترکیب روزها و ماه‌ها حاصل گردد، چگونگی مبدأهای تاریخی و تقویمی، اختلاف عقاید ملل راجع به ذوالقرنین، چگونگی ماه‌های مبادی تاریخ، چگونگی تاریخ‌شناسی‌ها و ازمنه سلاله‌های شاهان، ادوار سال‌ها و مبادی آنها، شهور و سنوات یهودیان، مبادی پیامبرنمایان و جماعات منسوب به آنها، جداول تاریخ ترتیبی و سنواتی انبیاء، امم و ملوک ایران و بابل و مصر و روم، اعیاد و شهور ایرانیان و سغدیان و خوارزمیان، اصلاح تقویم خوارزمیان، ایام تقویم یونانی که با ملل دیگر مشترک است، اعیاد و ایام روزه‌داری در ماه‌های یهود، ایام و اعیاد تقویم سریانی مربوط به مسیحیان ملکایی، اعیاد و ایام روزه مشابه و منطبق با مسیحیان، اعیاد مسیحیان نسطوری و ایام فطر آنها، اعیاد مجوس (زرتشتیان) و روزه و فطر صابئان، اعیاد عرب، اعیاد مسلمانان، مباحث راجع به منازل قمر، طلوع و غروب انهل و تصاویر جسم‌نما و جز اینها، عناوین فصول این کتاب است.

منحصر بفرد بودن اطلاعات تاریخی بیرونی در میان دانشمندان ایرانی

دکتر اذکایی بیرونی را در زمینۀ گاه‌شماری ایرانیان باستان استادی بی‌مناظر توصیف کرد و افزود: فهرستی که بیرونی از پادشاهان هخامنشی ارائه کرده حیرت و اعجاب دانشمندان و تاریخدانان را برانگیخته است. در کتاب‌های تاریخ ما مثل تاریخ طبری و خدای‌نامه ابن مقفع از تاریخ مادها و هخامنشیان ذکری نشده است. حتی فردوسی به تاریخ اشکانیان که می‌رسد ۱۶ یا ۱۷ بیت آورده است و می‌گوید «من جز از نام از ایشان نشنیده‌ام».

وی در مورد این که بیرونی چگونه به این اطلاعات دسترسی پیدا کرده است، گفت: بیرونی به کتاب‌های یونانی، سریانی و عبری دسترسی داشته و بیش از هفت زبان می‌دانسته است، از جمله زبان‌های پهلوی، سغدی، خوارزمی، عبری، سریانی، و یونانی. البته کسانی او را متعلق به نواحی ترک‌نشین معرفی می‌کنند در حالی که او اصلا ترکی نمی‌دانسته و خودش می‌گوید من از آن درخت تناور ایرانیان هستم.

دکتر اذکایی ادامه داد: بیرونی به سبب دانستن زبان یونانی و سریانی و عبری کتاب بروسس بابلی به نام تاریخ بابل مربوط به قرن سوم و چهارم قبل از میلاد را زیر دست داشته است. اینکه می‌گویم حیرت دانشمندان جهان را برانگیخته به همین علت است‌. از جمله استاد فقید شادروان یارشاطر همدانی دو مقاله دارد، و قبل از ایشان هم شادروان دکتر معین دربارۀ شاهان کیانی نوشته بود، اما دکتر یار شاطر از این موضوع سخن می‌گوید که در کتاب‌های تاریخ باستان ما از هخامنشیان یاد نشده و تنها بیرونی است که توانسته این کار را انجام دهد. البته ایشان گفته به خاطر دسترسی بیرونی به کتاب‌های یونانی و سریانی است، ولی کوشش من این بوده که کتاب‌های مورد استفادۀ بیرونی را مشخص کنم.

وی افزود: اسویوس رومی دو کتاب تاریخ داشته است که یکی تاریخ کلیساست و دیگری هم ترجمۀ او از تاریخ بروسس بابلی، بوده است و بیرونی کتاب تاریخ اسیویوس را در اختیار داشته است. او کتاب‌های دیگری را هم در اختیار داشته که امروزه در دست نیست و برخی از آنها از بین رفته است.

دکتر اذکایی دربارۀ نحوۀ دسترسی بیرونی که در خوارزم می‌زیسته به این آثار، گفت: بیرونی یونانی را پیش استادش ابونصر عراق یاد می‌گیرد. ابونصر از خاندان شاهی خوارزم بوده است. بیرونی به مناسبت مشکلاتی که برای خاندان آل عراق یعنی ایرانی‌تباران خوارزم ایجاد می‌شود، ناچار به ری می‌رود. یک‌سال آنجا بوده است و بعد به گرگان به دربار قابوس‌ بن وشمگیر می‌رود. این یک یا دو سال که در ری و گرگان بوده است به منابع کتابخانه‌های ری، به ویژه کتابخانه مجدالدوله دیلمی دسترسی پیدا می‌کند؛ کتابخانۀ مشهوری که محمود غزنوی آن را آتش زد.

وی با اشاره با این که بیرونی را پیرو فلسفۀ زکریای رازی دانسته‌اند، گفت: با توجه به این که گفته شده فلسفه رازی متأثر از مانویت بوده، باید گفت چنین آثاری در ری در دسترس بوده است و بیرونی پیش از این که سلطان محمود و دیگر سلاطین جبار کتاب‌های موجود در ری را از بین ببرند، به کتاب‌های اسویوس و سایر آثار سریانی دسترسی داشته است. به همین دلیل است که در الآثار الباقیه، با تمایز آشکار نسبت به دیگر مورخان اسلامی، از پادشاهی مادها تحت عنوان مملکة الجبلیه سخن گفته است.

دکتر اذکایی افزود: منظور از مملکة الجبلیه منطقۀ زاگرس است. زاگرس یک کلمۀ یونانی است. جغرافیدانان اسلامی هم مادستان را جبال می‌گفته‌اند. او شاهان بابلی و مادی را معرفی کرده و اسامی شاهان داستانی کیانی ایران را با سلاطین آشوری، بابلی و هخامنشی انطباق داده است.

وی ضمن بیان این مطلب که کتاب الآثار جای جای متضمن اکتشافات بیرونی در مسائل طبیعی، ریاضی و تاریخ و جغرافی است، افزود: از جمله تتبعات بی‌بدیل بیرونی تعیین تاریخ تأسیس دولت ساسانی بر حسب داده‌های کتاب شاپورگان مانی است که با نهایت دقت به ضبط آورده است و پیش از وی کسی بدان نکته نرسیده بود. این موارد نشان‌دهندۀ اهمیت کتاب آثار الباقیه از حیث تاریخ‌شناسی یعنی تقویم، تاریخ و تاریخ ادوار قدیم است؛ یعنی کتابی که یکی از شاهکارهای در دست مانده از بیرونی است.

نگاهی به آثار ریاضی و نجومی بیرونی

در ادامۀ این نشست دکتر محمد باقری به بیان مطالب خود پرداخت و در ابتدا دربارۀ فعالیت‌های علمی خود گفت: من در حدود سی و چند سال اخیر عمدتاً روی آثار کوشیار گیلانی، ریاضیدان و منجم هزار سال پیش گیلان کار کرده‌ام. این پژوهش‌ها برای من انگیزه‌ای شد تا بیشتر به تاریخ علم بپردازم. همچنین پژوهش‌هایی هم دربارۀ ابن‌صلاح همدانی داشته‌ام که منجم، ریاضی‌دان، منطق‌دان و پزشکی است که 800 سال پیش می‌زیسته است. رصدخانۀ آموزشی که امروزه در همدان موجود است به نام ابن‌صلاح همدانی است. تا حدی هم دربارۀ نامه‌های علمی غیاث‌الدین جمشید کاشانی کار کرده‌ام. 

وی با اشاره به بنیادگذاری جایزه‌ای بین‌المللی به نام استاد پرویز شهریاری در سال 2020، و ضمن تبریک به دکتر اذکایی گفت: این جایزه هر چند سال یکبار اهدا خواهد شد و امسال در نخستین دوره، جایزه پرویز شهریاری به چارلز برنت از انگلستان و کیجی یاماموتو از ژاپن، به خاطر تصحیح و ترجمه و شرح کتاب «مقدمه بر مدخل احکام نجوم» ابومشعر بلخی به صورت مشترک داده شده است. همچنین کتاب ماتیکان علمی از دکتر پرویز اذکایی که شامل ۳۰ مقاله در تاریخ علوم مختلف نزد ایرانیان است و سال گذشته بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و انتشارات سخن به صورت مشترک آن را چاپ کردند، از سوی این جایزه شایان تقدیر معرفی شد. در حالی که عموما اهل علم در کشورهای دیگر از نوشته‌های فارسی پژوهشگران ما بی‌اطلاع هستند، اما به خاطر اصالت کار و گستردگی موضوع این کتاب توجه داوران این جایزه را جلب کرد.

باقری ادامه داد: باید به همه اهالی تاریخ علم و همه ایرانی‌ها تبریک گفت که ما شخصی مانند دکتر پرویز اذکایی را داریم که با سخت‌کوشی و بدون ادعا مشغول فعالیت‌اند و در این زمانۀ قحط اخلاق علمی و وارستگی علمی و سخت‌کوشی علمی الگوی خوبی برای همه پژوهشگران ‌هستند. دوستانی که علاقه‌مندند با این استاد ارزشمند و آثارشان آشنا شوند می‌توانند به مصاحبۀ مفصلی مراجعه کنند که در شمارۀ یازدهم نشریۀ میراث علمی اسلام و ایران به چاپ رسیده و فایل آن از طریق پایگاه اینترنتی مؤسسۀ میراث مکتوب نیز قابل دسترسی است.

عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران افزود: جناب دکتر اذکایی، کتابخانۀ غنی خود را به کتابخانۀ مرکزی شهر همدان اهدا کردند. این کتابخانه پنج سال پیش درخواست خریدی به مبلغ هفت میلیارد تومان داشت. ایشان با این استغنا و بی‌نیازی نشان دادند که به حق همشهری باباطاهر هستند.

وی در ادامه با معرفی پایگاه اینترنتی www.albiruni.nl گفت: پروفسور یان پیتر هوخن دایک، استاد بازنشستۀ دانشگاه اوترخت هلند در ریاضی و تاریخ ریاضیات و نجوم، که استاد راهنمای من هم بود، در این وبسایت تمام اطلاعات مربوط به آثار ریاضی و نجوم بیرونی را و آثاری مانند ترجمۀ پاتنجلی را که از متن‌های عرفانی سانسکریت است، بارگذاری کرده است. مراجعات به این سایت می‌توانند اطلاعات مربوط به محل نگهداری نسخه‌ها و حتی بعضا فایل نسخه‌ها را از این سایت به دست آورند. این اطلاعات هم تصحیح‌های چاپ شده از آن متون به زبان عربی و هم ترجمۀ آن‌ها به زبان‌های دیگر و حتی تحقیقاتی را که درباره این آثار شده است، در بر می‌گیرد. از طریق این وبسایت بهترین اطلاعات را دربارۀ آثار بیرونی می‌توان به دست آورد.

باقری ادامه داد: در این وبسایت به برخی مطالب هم که تهیه شده اما هنوز چاپ نشده است، می‌توان دسترسی پیدا کرد. برای مثال ترجمۀ ایتالیایی کتاب التفهیم بیرونی که آقای کلودیو چپوتی، سال‌ها پیش آن را به انجام رسانده اما شاید به دلیل تعداد اندک مخاطبان چاپ نشد، در این وبسایت قرار داده شده است. همچنین آقای دکتر اذکایی کتابی دربارۀ بیرونی نوشته‌اند که انتشارات طرح نو آن را منتشر کرده است. این کتاب را دختر و داماد ایشان به انگلیسی ترجمه کرده‌اند، اما با توجه به این که چاپ ترجمۀ انگلیسی آن در ایران توجیهی نداشت و چاپ آن در خارج از کشور هم به راحتی امکانپذیر نبود، فایل آن روی وبسایت www.albiruni.nl قرار گرفته است.

سردبیر مجلۀ میراث علمی اسلام و ایران معروف‌ترین کتاب بیرونی برای آشنا شدن با نجوم دورۀ اسلامی را کتاب التفهیم دانست و گفت: این کتاب با وجود این که هزار سال پیش به زبان فارسی دربارۀ مقدمات نجوم نوشته شده است و موضوع خاصی دارد، در ایران بسیار پر فروش بوده است. من به طور مفصل در بزرگداشت مرحوم همایی که 27 تیرماه 1399 از سوی مؤسسۀ میراث مکتوب (نشست 129) برگزار شد دربارۀ این کتاب صحبت کردم و علاقه‌مندان می‌توانند مطالب مطرح شده را در سایت مؤسسه مطالعه کنند.

جایگاه ابوریحان بیرونی و وجوه کار او

باقری ضمن بیان این که پروفسور کندی، پیر دِیر تاریخ و ریاضیات و نجوم دورۀ اسلامی، و بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی متفق‌القول هستند که بیرونی برجسته‌ترین دانشمند تمدن اسلامی است، اظهار کرد: چند وجه مهم در کار و شخصیت بیرونی وجود دارد. او خیلی وقت‌ها باید از این دربار به آن دربار و از یک حکومت محلی به حکومت محلی دیگری می‌رفت تا جان خود را حفظ کند و با همه فراز و نشیب‌ها و با همه تلخی‌ها و سختی‌ها و دشواری‌هایی که داشت خیلی پرکار بود. بیرونی هم به خاطر آزاد‌‍اندیش بودنش و هم به خاطر موفقیت‌هایش حسادت‌ها و نگرانی‌هایی برای افراد چاپلوس و فرصت‌طلب ایجاد می‌کرد.

وی دربارۀ آثار ابوریحان بیرونی گفت: او حدود ۱۵۰ اثر نوشته که تقریبا دو سوم آن باقی مانده است. از این ۱۵۰ اثر ۱۱۵ مورد در حوزۀ ریاضیات و نجوم بوده است. او احکام نجوم و طالع‌بینی را قبول نداشت اما به هر حال نظرات رایج را نقل کرده است. از او ۳۵ رساله باقی مانده است که ۲۲ تا از آنها، یعنی دو سومش، در ریاضیات و نجوم است. حجم برخی آثار او مانند همین الآثار الباقیه، هم خیلی زیاد است.

عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران همه‌سونگری را یکی از جنبه‌های شخصیتی ابوریحان توصیف کرد و گفت: بیرونی در کتاب الصیدنه که کتابی مفصل دربارۀ گیاهان دارویی است نام گیاهان دارویی را به چندین زبان به همراه اطلاعات جامعی دربارۀ آنها ارائه داده است. کتاب الصیدنه فی الطب به روسی و و تصور کنم به انگلیسی هم ترجمه شده است و ترجمۀ فارسی آن به قلم مرحوم باقر مظفرزاده را هم فرهنگستان زبان و ادب پارسی در سال 1383 چاپ کرد که هم ترجمه آن شاهکار است و هم خود کار بیرونی.

تحقیق ماللهند

باقری دربارۀ کتاب تحقیق ماللهند بیرونی نیز که به فرهنگ و اعتقادات مردم هند اختصاص دارد، گفت: وقتی بیرونی با محمود غزنوی به هند رفت، شاید به اجبار و شاید به خاطر کنجکاوی‌های خودش، با علمای آنجا آشنا شد و به تبادل علمی با آنها پرداخت. او در آنجا آثاری را ترجمه کرد و یا بانی ترجمه آثاری از عربی به سانسکریت و از سانسکریت به عربی شد. کتاب تحقیق ماللهند که یکی از نتایج سفر بیرونی به هند است اطلاعات ارزشمندی را در خود دارد. نیمه اول این کتاب، که بیش از نصف اثر است، پیش از سال 1357 توسط آقای منوچهر صدوقی سها ترجمه و بعد از انقلاب چاپ شد و نصف کمتر آن باقی مانده است. من امیدوارم که با پیگیری میراث مکتوب، آقای صدوقی سها این کار را تکمیل کنند چرا که اثر بسیار مهمی است. اداورد زاخائو هم این کتاب را به آلمانی و انگلیسی ترجمه کرده است.

الجماهر فی معرفة الجواهر

وی دربارۀ کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر ابوریحان بیرونی نیز گفت: این کتاب دربارۀ سنگ‌ها، فلزات، کانی‌ها و جواهر است و متن عربی آن را میراث مکتوب چاپ کرده است. تصور می‌کنم ترجمه‌ای فارسی از آن در چند بخش سال‌ها پیش در یکی از نشریات تحقیقی ایران چاپ شده است، اما من اطلاعی از کیفیت آن ندارم. امیدوارم پیراستۀ همان ترجمه یا ترجمۀ خوبی از آن عرضه شود.

سردبیر مجلۀ میراث علمی اسلام و ایران دقت علمی ابوریحان بیرونی در بیان مطالب را یکی دیگر از جنبه‌های مهم کار این دانشمند برجسته دانست و گفت: از این جهت آثار ابوریحان قابل مقایسه با کارهای آکادمیک امروزی است. بیرونی از کتاب‌های در دسترسش مطالب ارزشمندی نقل کرده است و معمولا منابع خود را ذکر می‌کند. بعضی از آن منابع امروز در دسترس نیست و اگر بیرونی آنها را نقل نکرده بود ما اطلاعی از آنها نداشتیم.

وی از زیج شاه یا زیج شهریاران به عنوان یکی از این منابع نام برد و گفت: این کتابچۀ نجومی در زمان شاپور اول ساسانی تألیف و در زمان انوشیروان تجدید نظر شد و بعد از اینکه اعراب به ایران آمدند با ترجمه به عربی، نام آن از زیج شهریاران به زیج شاه تغییر یافت. بیرونی در کتابی دربارۀ مثلثات که در آن دربارۀ سایه‌ها و ساعت آفتابی صحبت کرده، نحوۀ مدرج کردن ساعت آفتابی افقی را از زیج شاه نقل کرده است. این یک ردپای بسیار مهم است و نشان می‌دهد که یکی از موضوعات جذابی که امروز هم به آن پرداخته می‌شود، از نجوم دورۀ ساسانی و از کانال ابوریحان بیرونی به ما رسیده است.

دیدگاه ابوریحان در باب چرخش زمین

باقری یک جنبۀ تحسین‌برانگیز ابوریحان را انصاف علمی و ذهن دور از تعصب او دانست و گفت: بیرونی در آثار الباقیه می‌گوید تعصب چشم‌های بینا را کور و گوش‌های شنوا را کر می‌کند. داشتن شهامت ابراز چنین نگاهی مهم است. البته خود او وقتی می‌خواهد دربارۀ اینکه زمین متحرک است یا نه و این که زمین مرکز عالم است یا نه، صحبت کند، مشخص است که محتاط بوده است. ما می‌بینیم که قرن‌ها بعد از ابوریحان هم گفتن چنین حرفی در اروپا تاوان سختی داشت.  

وی در پاسخ به این نکته گمینی که به نظر می‌رسد ابوریحان اگر چنین اعتقادی داشت به صراحت بیان می‌کرد، گفت: بیرونی هر چند به صراحت در این موارد نظر نداده است اما در کتاب «استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعة الاصطرلاب» ابوسعید سجزی را به خاطر اینکه ابتنای اسطرلاب زورقی او بر چرخش زمین و ثابت بودن ستارگان، ستوده است. حداقل این است که ابوریحان بیرونی پذیرفته و گفته است که هم با سیستم زمین‌مرکزی که زمین مرکز عالم و ثابت است و هم با مدلی که زمین به دور خود می‌چرخد، می‌توان آنچه را در آسمان می‌بینیم تبیین کرد. او در همان جا گفته است که این بحث از صلاحیت ما خارج است و در این باره باید فیلسوف‌ها اظهار نظر کنند.

باقری ادامه داد: در عین حال من فکر می‌کنم حاکمانی که در مسند بوده و خود را سایه خداوند می‌دانسته‌اند، شاید دون شأن خود می‌دیدند که همراه با همه چاپلوسان و درباریان و لشکریان‌شان بخواهند بچرخند و مرکز عالم نباشند. هر چند زمانی که نجوم جدید، که دیگر زمین را مرکز جهان نمی‌دانست، در اواخر صفویه و اوایل قاجار به ایران و کشورهای اسلامی وارد شد، جامعه اسلامی به راحتی عقاید جدید را پذیرفت. دلیل آن هم این بود که این دعواها را قبلاً کلیسا با گالیله و دیگران انجام داده و آن مباحث ختم شده بود و به راحتی پذیرفته شد. البته قبل از آن اعتقاد بر این بود که کیهان‌شناسی‌ای در قرآن وجود دارد که مطابق با هیئت بطلمیوسی زمین‌مرکزی است اما وقتی نجوم جدید مطرح شد، مقاومت‌های پراکنده‌ای صورت گرفت اما در مجموع به راحتی پذیرفته شد.

وی در ادامه و پس از اشارۀ گمینی به یافته‌های پایان‌نامۀ پویان رضوانی دربارۀ نقد ابوریحان به شیوۀ سجزی در یکی از رسالاتش و تأثیرپذیری سجزی از هند، گفت: این مبحث که آیا زمین ثابت است و یا در حال چرخش، در یونان باستان هم طرح شده بود و این دوگانگی، با توجه به نسبی بودن حرکت و امکان پیش‌بینی خسوف و کسوف با هر دو مدل، در آنجا هم وجود داشت.

قانون مسعودی

باقری در ادامه از کتاب قانون مسعودی به عنوان کتاب مهم ابوریحان بیرونی در نجوم یاد کرد و گفت: متن عربی این کتاب در سه جلد حدود ۵۰ سال پیش در هند و سال 2002 در بیروت چاپ شد. چاپ هند پر از اشتباه املایی و مفهومی است. برای چاپ بیروت گویا از همان چاپ هند در کنار نسخه‌ای که در قاهره موجود بوده استفاده شده است، و این چاپ هم خطاهای زیادی دارد؛ هر چند اشتباهات صرفی و نحوی ندارد. دکتر اذکایی هم روی مقالات اول آن کار کرده و سه مقاله اول از یازده مقاله را به فارسی ترجمه کرده‌اند. ایشان واقعا هر کلمه آن متن عربی را باید تصحیح می‌کردند. بانی و مشوق این کار آقای همایون صنعتی‌زاده و آقای ایرج افشار بودند، اما به خاطر مشکلات گوناگون در همین مرحله باقی مانده است. امیدوارم همین سه مقاله‌ای که توسط آقای دکتر اذکایی به فارسی ترجمه شده و کاملا آماده است، به همت پژوهشکدۀ تاریخ علم یا میراث مکتوب یا دانشگاه کرمان که قرار بوده آن را چاپ کند، منتشر شود.

وی با اشاره به پذیرش تعداد معدودی دانشجو به صورت منظم و هر ساله از سوی پژهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، گفت: این دانشجویان که یا نیاز مالی کمی دارند و یا دارای روحی غنی و علاقه‌مند به خواسته‌های والاتر از امور مادی هستند، می‌توانند این کارها را ادامه بدهند. در این مسیر ارتباط مستقیم بین کسانی مثل دکتر پرویز اذکایی و کسانی که می‌خواهند در چند راهی سرنوشت مسیرشان را انتخاب کنند، بسیار آموزنده است. واقعا حیف است که آدمی ملاک انتخاب کار آیندۀ خود را درآمد بیشتر قرار دهد. برای بعضی کارها پول زیاد پرداخت می‌شود اما ضدبشری است. کارهایی هم هست که ضد بشری نیست اما ملال‌انگیز است. چقدر حیف که آدمی این یکبار فرصتی را که برای زندگی به ما داده شده است برای خواسته‌ها و علایقش صرف نکند. به قول سایه «مرید پیر دل خویش باش ای درویش / و زو به بندگی هیچ پادشاه مرو».

مقالید علم ‌الهیئة

باقری از مقالید علم ‌الهیئة (کلیدهای نجوم) به عنوان کتاب مهم دیگری از بیرونی نام برد و گفت: این کتاب دربارۀ مثلثات کروی است که در نجوم کاربرد دارد. یک نسخه از این کتاب در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار که الان مدرسۀ عالی شهید مطهری شده است، شناخته شده بود. مقالید علم ‌الهیئة اولین کتاب مستقل در مثلثات کروی است که محتوایی بسیار ارزشمند دارد. عکس آن نسخۀ خطی را، که البته خط خوبی هم ندارد، مرحوم ابوالقاسم قربانی در کتاب ریاضیدانان ایرانی چاپ کرد. مرحوم داناسرشت که پیش از آقای اذکایی آثار الباقیه را به فارسی ترجمه کرده بود، سال ۱۳۶۷ که بزرگداشت کوشیار گیلانی در دانشگاه گیلان برگزار شد، پس از سخنرانی من، به من گفت از نسخۀ مقالید کتابخانۀ سپهسالار رونویسی کرده‌ام و بنابراین نسخه‌ای هم به خط ایشان موجود است.

سردبیر مجلۀ میراث علمی اسلام و ایران ادامه داد: من وقتی در هلند برای دکترا کار می‌کردم و در کتابخانۀ لایدن نسخه‌های خطی را جست‌وجو می‌کردم به نسخۀ دیگری که در غرب و شاید در ایران هم شناخته شده نیست، برخوردم که معلوم نیست اصل نسخه کجا بود، اما میکروفیلمی در کتابخانۀ لایدن پیدا کردم که نسخه‌ای خوش خط از مقالید علم ‌الهیئة به خط ملاعلی‌محمد اصفهانی بود. ایشان که در دورۀ قاجار می‌زیسته، پدر عبدالغفار نجم‌الدوله و ریاضی‌دانی است که کشف لگاریتم را به او نسبت می‌دهند. گویا این نسخه هم از روی نسخۀ کتابخانۀ سپهسالار رونویسی شده است.

وی ادامه داد: قرار بود این کتاب به مناسبت هزارۀ ابوریحان بیرونی زیر نظر دکتر معصومی همدانی و به کوشش خانم دکتر کریمیان، مدیر داخلی مجلۀ میراث علمی اسلام و ایران، چاپ شود، اما به خاطر مشکلات کرونا و اختلالاتی که در کار ما پیش آمد و تعویق هزارۀ ابوریحان بیرونی، این کار به عقب افتاد. جالب است که این کتاب را خانم ماری ترز دوبارنو در سال ۱۹۸۵ از روی عربی بد خط خوانده و تصحیح کرده‌اند و متن عربی را با ترجمۀ فرانسوی در دمشق منتشر کرده‌اند. با توجه به این که خانم دکتر کریمیان و آقای دکتر معصومی تحصیل‌کردۀ فرانسه هستند و زبان فرانسه را خوب می‌دانند، مفید خواهد بود اگر از توضیحات ارزشمند این خانم هم استفاده کنند.

راشیکات الهند

باقری با اشاره به یکی دیگر از کتاب‌های ابوریحان بیرونی با نام «راشیکات الهند»، گفت: این کتاب در زمینۀ ریاضیات هند و دربارۀ نسبت و تناسب در نزد هندوان است. متن عربی این کتاب به همراه ترجمه و توضیحات به کوشش کاوه یزدی، از فارغ‌التحصیل پژوهشکده تاریخ علم، آماده شد و مؤسسۀ میراث مکتوب نیز آن را به چاپ رساند.

نگرش ابوریحان به علم و اندیشه

عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به کتاب «تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات ‌المساکن» از ابوریحان که دربارۀ تعیین طول و عرض جغرافیایی مکان‌های مختلف از طریق محاسبات نجومی است، گفت: ترجمه این کتاب به انگلیسی چاپ شده است. کتابی هم در شرح آن نوشته و چاپ شده است. خوشبختانه آقای احمد آرام هم اصل کتاب را به فارسی ترجمه کرده است. اما غرض من از اشاره به این کتاب بیان نکته‌ای است غیرمرتبط با موضوعش و آن این که ابوریحان گاهی در میانۀ یک کتاب مطلبی خارج از موضوع بیان می‌کند و خود او هم اشاره کرده که این کار را به صورت تعمدی و برای اینکه ذهن خواننده خسته نشود، انجام می‌دهد. بنابراین بیان این مطالب یک روش آموزشی است که در عین حال نکات جالبی در بر دارد.

وی ادامه داد: بر همین اساسا در جایی از کتاب تحدید‌ نهایات ‌الاماکن ابوریحان نگرش خود را دربارۀ علم بیان کرده و گفته است که علم به خودی خود خواستنی است و شادی راستین جز از آن فراهم نمی‌شود. این نکته شیفتگی او را نسبت به دانش نشان می‌دهد. همچنین در جایی از کج‌اندیشان سخن گفته و می‌نویسد کسانی هستند در زمانۀ ما که سخت تعصب می‌ورزند و به خاطر ارسطاطالیس، هر کس را که نامش با حرف سین پایان می‌گیرد به کفر و بی‌دینی منسوب می‌کنند. این گفته هم ما را به یاد کسانی می‌اندازد که هر کس آخر اسمش اف یا اسکی داشت کمونیست می‌دانستند.

باقری در پایان گفت: یکی دیگر از مطالب جالب ابوریحان بیرونی در کتاب تحدید‌ نهایات ‌الاماکن، جایی است که از بروز پریشانی‌هایی در خوارزم و ناگزیر شدن به فرو گذاشتن کار خود و پناه جستن سخن می‌گوید. او می‌نویسد که به مدت چند سال نتوانستم در یک جا بمانم تا آنگاه که روزگار آرامش خاطر بهره من کرد و به کارهایی از جهان پرداختم که نادانان بر من رشک می‌بردند و خردمندان دلسوزی می‌نمودند. این هم پاسخی است به آنان که ممکن است بگویند ابوریحان چرا این همه توانایی فکری را در راه رفاه خود به کار نبرد تا دچار تلخی و سرگشتگی نشود. همۀ آنهایی که عرصه را بر ابوریحان بیرونی تنگ کردند یا فراموش شدند یا آنها را باید در زباله‌دانی تاریخ و در میان افراد نفرین شده یافت.