ميراث مكتوب - مرکز پژوهشی میراث مکتوب همزمان با همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» نگاهی دارد به زندگی اين ریاضی‏دان و اخترشناس برجستۀ ایرانی.

كیا ابوالحسن كوشیار بن لبان باشهری گیلانی ریاضی‏دان و اخترشناس برجستۀ ایرانی، در نیمۀ دوم قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری می‏زیسته است. از زندگی كوشیار اطلاع چندانی باقی نمانده ولی خوش‏بختانه بیشتر آثار او حفظ شده است. تولد کوشیار به احتمال زیاد در سال 352 یا 353 هجری قمری (342 هجری شمسی) و وفات او بین سال‏های 415 تا 439 هجری قمری بوده است.
به نوشتۀ استاد معین، واژۀ «كوشیار» در اصل «گوشیار» و مركّب از «گوش»، نام فرشتۀ نگهبان چهارپایان سودمند در آیین زرتشتی، و پسوند «یار» است. معنی لغوی «گوشیار»، دادۀ گوش یا كسی است كه [ایزد] گوش، یار و یاور اوست. در زمان كوشیار هنوز بسیاری از مردم گیلان و طبرستان كیش زرتشتی را نگاه داشته بودند. پیشوند «كیا» هم برای او به كار می رفته كه در شمال ایران ویژۀ بزرگان و دانشمندان بوده است.

كوشیار در نوشته‏های فارسی
نام كوشیار گیلانی در موارد متعددی در متن‏های ادبی و تاریخی و علمی فارسی دیده می‏شود. عروضی سمرقندی در مقالۀ سوم از چهارمقاله از وی در كنار ابومعشر بلخی و ابوریحان بیرونی نام می‏برد و می‏گوید: «... و از شرایط منجم یكی آن است كه مجمل الاصول كوشیار یاد دارد...». در كتاب ذخیرۀ‏ ‏خوارزمشاهی نوشتۀ سید اسمعیل جرجانی نیز آمده است: «مردی بودست بشهر گرگان از ولایت گیلان منجم و فاضل او را كیا كوشیار گفتندی، و به روزگار امیر قابوس كه شمس‏المعالی معروف بودست و این كیا كوشیار در خدمت او بودست و به نزدیک او عزیز بوده است ...».
بیت زیر از محمد بن بدیع نَسَوی (قرن هفتم هجری) نشان میدهد که زیج جامع کوشیار به خاطر دشواری و پیچیدگی مطالب علمیاش معروف بوده است:
چو حل شدست مرا زیج گوشیار سخن
کجا به طیره شوم من ز ریشخند و زنخ
ابوریحان بیرونی كه هنگام اقامت در ری با كوشیار ملاقات كرده در تحدید نهایات الاماكن و مقالید علم الهیئة به مناسبت‏هایی از كوشیار یاد كرده است. ابوالحسن بیهقی (متوفای 565 هجری قمری) این سخن حكمتآمیز را از كوشیار نقل كرده است: «هر گاه كه دو شخص طالب یک چیز باشند از ایشان بر هر یک عیب آن مطلوب پوشیده باشد، بیشفقتی او بر نفس خود پیش خرد پوشیده نماند».

آثار كوشیار و ترجمه‏های آن
همۀ آثار باقی‏مانده از كوشیار به عربی است. از رسالۀ حساب كوشیار با عنوان أصول حساب الهند یا عیون الأصول في الحساب چهار نسخۀ خطی در استانبول، تهران، بمبئی و قاهره بر جا مانده است. این كتاب، هم از لحاظ نقش تاریخی كه در گسترش حساب هندی داشته و هم به خاطر تأثیرش در پیدایش و تثبیت اصطلاح‏های ریاضی، در تاریخ ریاضیات اهمیت كم نظیری دارد .در سال 1965میلادی تصویر نسخۀ استانبول همراه با ترجمه انگلیسی آن منتشر شد. در سال 1967میلادی احمد سلیم سعیدان ویرایشی از متن نسخۀ استانبول را در مجلۀ معهدالمخطوطات با توضیحات مفصّل منتشر كرد. ابوالقاسم قربانی در سال 1350شمسی تصویر نسخۀ دانشگاه تهران را در كتاب ریاضیدانان ایرانی چاپ كرد. علی مظاهری در سال 1975میلادی ترجمۀ فرانسوی این اثر را در دانشگاه نیس فرانسه به چاپ رساند. در سال 1366شمسی ترجمۀ فارسی این اثر با نام اصول حساب هندی انتشار یافت. در سال1990میلادی، خورشید ف. عبدالله زاده، پژوهشگر تاجیك اهل خُجند، ترجمۀ روسی رسالۀ حساب كوشیار را به صورت بخشی از یک کتاب با عنوان کوشیار گیلانی چاپ كرد. ترجمۀ فارسی این کتاب در سال 1388شمسی منتشر شده است. كتاب حساب كوشیار در قرن 15میلادی به دست شالوم بن یوسف عنابی به عبری ترجمه شده كه نسخه‏ای از آن در كتابخانۀ بادلیان آكسفورد موجود است.

رسالۀ احكام نجوم كوشیار با عنوان المدخل في صناعة احكام النجوم یا مجمل الأصول في أحكام النجوم در نسخه‏های متعددی بر جای مانده و چند نسخه هم از ترجمۀ فارسی آن موجود است. محمد بن ابی عبدالله سنجر كمالی معروف به سیف منجم در 703 هجری قمری شرحی فارسی بر رسالۀ احكام نجوم كوشیار نوشته است كه نسخه‏های خطی آن در تاشكند و بمبئی موجود است. رسالۀ كوشیار در اواخر قرن 14میلادی به چینی ترجمه و بعدها در چین و تایوان چاپ شد. در سال 1997میلادی میچیو یانو، پژوهشگر ژاپنی، ویرایشی از متن عربی المدخل را همراه با ترجمۀ انگلیسی و ترجمۀ چینی آن منتشر كرد. به همین مناسبت، در سال 1386شمسی عنوان شهروندی افتخاری گیلان از سوی دانشگاه گیلان و شورای اسلامی شهرستان رشت به ایشان اهداء شد.

از رسالۀ اسطرلاب كوشیار نیز نسخه‏های متعددی بر جای مانده است. تارو میمورا در ژاپن ویرایشی از متن عربی رسالۀ اسطرلاب كوشیار را زیر نظر می‏چیو یانو فراهم كرده است. ترجمۀ فارسی کهنی از رسالۀ اسطرلاب کوشیار را نیز محمد باقری در سال 1382 شمسی منتشر کرده است.

كوشیار در آغاز باب اول رسالۀ احكام نجوم خود میگوید كه دو زیج به نام‏های زیج جامع و زیج بالغ تألیف كرده است. از زیج بالغ تنها باب كوتاهی در دو صفحه در مجموعۀ مؤسسۀ خاورشناسی كاما در بمبئی به جا مانده است.

زیج جامع، مهمترین اثر كوشیار، در اوایل قرن پنجم هجری در گرگان قدیم (نزدیك گنبد كاووس كنونی) تألیف شده است. الگوهای نجومی و روش‏های محاسباتی كوشیار در این زیج اساساً بطلمیوسی است. زیج جامع دارای چهار مقاله است: 1) ابواب، 2) جدول‏ها، 3) هیئت، 4) برهان. مقالۀ اول دربارۀ روش‏های محاسبات نجومی است. مقالۀ دوم شامل 55 جدول در مورد محاسبات تقویم، جدول‏های كمیّت‏های نجومی مربوط به محاسبۀ مواضع خورشید و ماه و سیارات، جدول مختصات جغرافیایی شهرها و جدول مختصات سماوی ستارگان است. مقالۀ سوم شامل 32 باب دربارۀ موضوع‏های گوناگون علم هیئت مانند اقلیم‏ها، اندازۀ زمین، طالع‏ها، ساعت‏های مُستَوی و زمانی، فلک‏های جرم‏های آسمانی، حركت‏های رجوعی، اندازه و فاصلۀ جرم‏های آسمانی، اهلۀ قمر و گرفت‏های ماه و خورشید است. ویرایشی از باب پایانی این مقاله با عنوان «الأبعاد والأجرام» در سال 1948میلادی در هند چاپ شد و ترجمۀ فارسی آن هم در مجموعۀ مقالات و سخنرانی‏های هزارۀ كوشیار گیلانی كه در سال 1367 شمسی در دانشگاه گیلان برگزار گردید، درج شده است. مقالۀ چهارم شامل اثبات درستی روشهای محاسباتی مقالۀ اول است.

نسخه‏های متعدد زیج جامع كوشیار در استانبول، لیدن، اسكندریه، قاهره، برلین و مسكو موجود است. حدود 70 سال پس از تألیف زیج جامع، محمد بن عمر بن ابی طالب منجم تبریزی، مقالۀ اول زیج جامع را به فارسی ترجمه كرد كه نسخۀ خطی یكتای آن در لیدن (هلند) نگهداری می‏شود.

ابوالحسن علی بن احمد نَسَوی، كه به گفتۀ بیهقی شاگرد كوشیار بوده، در حدود 438 هجری قمری شرحی عربی بر مقالۀ اول زیج جامع نوشته است با عنوان اللامع في أمثلة الزیج الجامع كه نسخه‏ای از آن در نیویورک موجود است. ادوارد استوارت كندی چكیده‏ای از محتوای زیج جامع را در كتاب پژوهشی در زیج‏های دورۀ اسلامی آورده است. جان لنارت برگرن مطالب كوشیار دربارۀ مثلثات كروی را كه در فصل سوم از مقالۀ چهارم زیج جامع آمده، به انگلیسی ترجمه و بررسی كرده است. متن عربی مقالههای اول و چهارم زیج جامع همراه با ترجمۀ انگلیسی آنها در سال 1388شمسی در فرانکفورت (آلمان) منتشر شده است.

براي مشاهده اخبار اين همايش اینجا كليك كنيد.