ميراث مكتوب - با انتشار دنا و فنخا (درهم کردی از فهارس نُسَخ خطی ایران یکی به اجمال و دیگری به تفصیل) شناسنامه‌ای از نسخه‌های خطی فهرست شده موجود در ایران به دست آمد و چند گام در شناسایی میراث مکتوب به پیش رفتیم. اکنون نوبت درهم کردن فهارس نسخ خطی خارج از ایران است.
با انتشار دنا و فنخا (درهم کردی از فهارس نُسَخ خطی ایران یکی به اجمال و دیگری به تفصیل) شناسنامه‌ای از نسخه‌های خطی فهرست شده موجود در ایران به دست آمد و چند گام در شناسایی میراث مکتوب به پیش رفتیم. اکنون نوبت درهم کردن فهارس نسخ خطی خارج از ایران است (که گویا آقای درایتی در سایتشان مشغول انجام این مهم هست‌اند) پس از این مرحله در راه دشوار بازنویسی تاریخ علم به اعتقاد من نوبت به کتابشناسی‌های موضوعی می‌رسد. گرچه در گذشته نیز گام‌هايی در این مسیر برداشته شده همچون کشّاف‌الفهارس (فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران) تألیف دکتر حجتی و فهرستواره کتاب‌های فارسی تألیف استاد احمد منزوی و اکنون با امکانات جدید همچون دنا و فنخا و بانک اطلاعات‌های مربوط به نسخ خطی، راه آن اساتید باید ادامه یابد. بازنویسی تاريخ علم به دست خودمان و آن‌هم با تکیه بر آثار اسلامی مخطوط، به تعبیر استاد عبدالحسین حایری حفظه‌الله مقدماتی نیاز دارد که یکی از آن‌ها تصحیحِ فهرست‌هاست. بدون تصحیحِ اطلاعات مندَرج در فهرست‌ها، تدوین فهرست‌های مشترک و فهرستواره‌ها و بانک اطلاعات، تکثیر اشتباهات خواهد بود. البته در دنا و فنخا ادّعا شده که هزاران مورد از اشتباهات فهرستنگاران در حین درهم کردن فهرستهاتصحیح شده است. براین ادعا چند ان قلت داریم که در محلش خواهیم گفت، امّا به نظر می‌رسد کتابشناسی‌های موضوعی علاوه بر فواید ذاتی غیر قابل انکاری که دارد، فایده‌ای جنبی نیز دارد که آن تصحیح فهرست‌هاست مشروط بر این که هنگام تدوین آن‌ها به اصلِ نسخه‌ها یا تصویر آن‌ها مراجعه شود یا حدّاقل اطلاعاتی تفصیل‌تر از آنچه در فهارس می‌آید، در دست به اشد در این صورت کتابشناسی‌های موضوعی با توجّه به احاطه و شناختی که از مؤلف، موضوع و نسخه بدست می‌دهد راهی مطمئن و سودمند برای رفع اشتباهات فهرست‌هاي خواهد بود.
کتابشناسی‌های موضوعی را به شكلهاي مختلف می‌توان پایه‌ریزی کرد:

1- کتابشناسی مؤلف محور: با جستجو در منابع و فهرست‌ها به تحقیق در آثار یک مؤلف خاص پرداخته و کتابشناسی و نسخه‌شناسی آثارش را عرضه کرد مانند کاری که در کتاب‌های ذیل انجام گرفته است: مؤلفات الغزالی، مؤلفات الفارابی، دلیل مخطوطات السیوطی، مکتبة العلامة الحلّی، کتابشناسی جامع ملاصدرا، کتابشناسی شیخ بهایی، کتابشناسی فیض کاشانی، الشهید الأول حیاته و آثاره ... دراین نوع کتابشناسی‌ها با افق‌های فکری یک نویسنده به خوبی آشنا می‌شویم.

2- کتابشناسی کتاب محور: کتاب‌هایی که در موضوع خود تحوّلی ایجاد کرده و منشأ و منبعی برای نگارش شرح‌ها، ترجمه‌ها، تعلیقه‌ها، حاشیه‌ها، نقدها وردیه‌هاوتلخيص ها شده اند، مورد بررسی قرار گیرند و اطلاعات نسخه‌های موجود از آن‌ها و کتاب‌های پیرامون آن‌ها در دفتری جمع شود، مانند کتابشناسی جهانی قرآن کریم، کتابشناسی نهج البلاغه، کتابشناسی صحیفه سجادیه، کتابشناسی تجرید الاعتقاد و ...

3- کتابشناسی علم محور: کتابشناسی‌هایی که برای موضوعات علمی خاص نوشته می‌شود مانند مؤلفات الشیعه فی الدارایة، کتابشناسی دانش رجال، فهرستگان نسخ خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، معجم التراث الکلامی و...

4- کتابشناسی عقیده محور: مانند مؤلفات الزیدیة و تراث الزیدیة، فهرست آثار اسماعیلیه، فهرست آثارشیخیه و...

5- کتابشناسی شخصیت محور: مانند کتابشناسی پیامبر اعظم(ص)،کتابشناسی تاریخی امام حسین(عليه السلام) و معجم الآثارالمخطوطه حول الامام علي(ع) و..

ضروری است که پژوهشگران در رشته‌های مختلف علوم حوزوی و دانشگاهی پیش از ورود به بحث، آگاهی‌های لازم نسبت به کتابشناسی و نسخه شناسی کتاب‌های نگاشته شده در موضوع مورد تحقیق را داشته باشند تا به اقوال و آرای دانشمندان پیشین به خوبی وقوف یابند و تحقیق خود را در ادامه کار آنان پی‌گیرند.

با استفاده از کتاب‌شناسی‌های موضوعیِ دقیق که به دست افراد دانا و کاردان تدوین می‌شود، سیر تاریخی مباحث علمی روشن شده و گام‌های استواری در راه بازسازی تاریخ علم برداشته می‌شود.

ابوالفضل حافظیان بابلی
منبع: ميراث شهاب