ميراث مكتوب - دفتر پنجم دفتر تاریخ با 17 رساله از شخصیت‌های مهم تاریخی منتشر شده است.
شادروان ایرج افشار در خلال یک عمر تلاش و تکاپوی علمی که بخش مهمی از آن به کوتاه داشتن دست تطاول روزگار از میراث فرهنگی و تاریخی این سرزمین صرف شد، به تدریج مجموعه رسائلی چاپی را نیز گرد آورد که معمولاً به دلیل ماهیت جزوه‌ای و کم ورق خود به ندرت در کتابخانه ها ثبت و ضبط شده‌اند. همانگونه که با انتشار آثاری چون قباله‌ی تاریخ برای ماندگاری مجموعه‌ای از اوراق و بیانیه های چاپی اقدام کردند که آنها نیز به همان دلایل به مراتب بیش از دیگر مطبوعات و نشریات منتشر شده در معرض نابودی بودند، بر انتشار پاره‌ای از این رسائل نیز تأکید داشتند.

دفتر پنجم تاریخ شامل سه بخش مقدمه، فهرست توصیفی و 17 رساله از شخصیت های مهم تاریخی است.

در این فهرست، که معرفی مختصر و مفیدی از کل دفتر است، بخش های 17 گانه کتاب به صورت اجمالی معرفی شده اند، که در ادامه می آید:

علی رضا خان گرّوسی (به اهتمام) شرف ایران و افتخار ایرانیان، تهران 1321هـ .ق

رساله ای است مشتمل بر مدایح صادقه که در کلام مجید و از حضرت ختمی مآب صلی الله علیه و سلّم دربارۀ ایرانیان صادر شده است...

میرزا ملکم خان، مقدمه، 1323؛ ندای عدالت

رسائلی که از نوشته های متأخر میرزا ملکم خان هستند پیشتر هم منتشر شده اند. یک بار در روزنامه حبل المتین در 1323و باری اخیراً. اگرچه هر دو را می توان مجموعه ای پیوسته فرض کرد، امّا چون در اصل به صورت دو جزوۀ علی حده منتشر شده اند در اینجا نیز به همان صورت تجدید چاپ شده است.

ح. کاظم زاده، تازیانۀ غیرت، چارۀ درد ایران و وظیفۀ هر یک از ایرانیان، استانبول، ذیقعدۀ 1326 هـ . ق

یکی از نخستین نوشته های حسین کاظم زادۀ ایرانشهر در تحریک و تشویق ایرانیان به مبارزه با استبداد صغیر محمد علی شاهی.

عبدالرحیم مشیر الاطباء، رسالۀ مدنیه، تبریز، ذیقعدۀ 1327

نوشته ای است در ردّ پاره ای از ایرادهای «... ملل خارجه به خصوص از علمای اروپا بر بعضیاز احکام شرعیۀ اسلام...» در سه موضوع تعدد زوجات و حجاب نسوان و طلاق

عبدالحسین سردار محیی، [واقعۀ پارک اتابک]

عبدالحسین خان معز السلطان (سردار محیی) از مشروطه خواهان برجستۀ گیلان بود که نه فقط در فتح تهران بلکه در بسیاری از دیگر تحولات ایران تا سال های بعد از جنگ جهانی اول نقش داشت. به رغم همراهی او در امر خلع سلاح مجاهدین، نیروهای مخالف پای او را در این مناقشه به میان کشیدند. این رساله در مقام ردّ اتهامات و توضیح ماوقع نوشته شده است.

رسالۀ انتباهیه، بمبئی، ربیع الاول 1329 هـ .ق

رساله ای به قلم یکی از وطن خواهان محترم ایرانی به خواهش میرزا محمد تقی صاحب تاجر شیرازی، که در کنار اشاره به پاره ای از اصول مملکت داری و لزوم رعایت قانون با توجه به تجارب کشورهایی چون ژاپن دارد.

دیگی، انواع تشکیلات سیاسی، ترجمه از روسی د. درویش و ن. فقیر، تهران، مطبعۀ تمدن 1912 م/ 1330 هـ .ق

رساله ای است در اشاره به خصوصیات حکومت مطلقه و در برابر آن نظام های مشروطه (دو نمونۀ آلمان و انگلیس) و همچنین نوع حکمروایی جمهوری سویس که نظام مطلوب نویسنده است.

بهاء الواعظین، آگاهی، جلد اول دادخواهی در حقوق مظلوم، طهران، 1331

نویسنده از وعاظ و سخنوران مشهور انقلاب مشروطه در مراحل نخست نهضت است و این رساله را تحت عناوین آگاهی و دادخواهی در افشای مخبر السلطنه هدایت نوشت.

دوکتورم. م. رفعت، تصریحات رسمی در حق انگلیس، 1882- دو تاریخ- 1914، مصر و بلژیک، [استانبول؟]، 2 مه 1915

این رساله را همانند دو رسالۀ بعدی می توان از جمله نوشته های تبلیغاتی حرکتی دانست که در سال های نخست جنگ اول جهانی با همکاری عناصر ایرانی بر ضد متفقین آغاز شد. مطالم بریتانیا در مصر موضوع اصلی این رساله است.

ر. ش. تبریزی، جنگ جهانگیر، ما را چه باید کرد؟ استانبول، شعبان 1333 هـ. ق

رساله ای است به قلم صادق رضا زادۀ شفق در تشویق ایرانیان به غنیمت شمردن فرصت حاصل از پیشامد جنگ جهانی برای رهایی کشور از شرّ روس و انگلیس.

م. غ، ایران و و منابع زندگی آن، استانبول، رمضان 1333 هـ .ق

این رساله به قلم محمود غنی زادۀ سلماسی، نوشته ای است در تبلیغ و تحریک ایرانیان به رویارویی با روس و انگلیس. بخش اول و اصلی رساله به توصیفی از منابع مادی و معنوی زندگی ایران اختصاص دارد و در ادامه رهنمودهایی برای استفاده از این فرصت و احیاء مجدد ایران در مقام یک کشور مستقل.

صلاح امروزه، لزوم تشکیل ملی، طهران، مطبعه کلیمیان، صفر 1336هـ .ق

نوشته ای است به قلم سید محمد کمره ای، از سرداران جناح ضد تشکیلی در توضیح علل مخالفت های خود با تشکیلیون.

میرزا آقا بلوری، تبعید من، بی جا، 10 شعبان 1336

حاصل ملاحظات و تأملات میرزا آقا خان بلوری از مجاهدان مشهور نهضت مشروطیت آذربایجان است که در یک دوره از فعالیت هایش با شیخ محمد خیابانی در تبریز حرکتی انجام داد و با او اختلافاتی پیدا کرد.

مقدمه، فقرای شرق! رشت، 28 دلو 1299

جزوه ای است که در بهمن 1299 به نام «کمیتۀ آزاد کنندۀ ایران» نیروهای سرخی که گیلان را اشغال کرده بودند، در رشت منتشر شده است.

ساسان خواجه نصیری، ایران پرستی یا پاسخ ساسان پارسی به خلیل تازی، تهران، مطبعه مجلس، مرداد 1304

نوعی نقد کتاب است به کتاب های «روزگار سیاه» و «انسان» عباس خلیلی، از یک نگاه تند ناسیونالیستی و ضد عربی که در آن روزگار نمونه های مشابهی هم داشت.

میرزا محمد عارف دارابی، تاریخ انقلاب فارس یا فتوحات گارد پهلوی، شیراز، مطبع محمدی، خرداد 1309

شرح منظوم عملیات فوج گارد پهلوی در سرکوب شورش گروهی از عشایر طوایف حوزۀ شرقی فارس در خلال شورش سراسری عشایر جنوب ایران در فاصلۀ سال های 1307 تا 1308.

دفتر پنجم این کتاب به کوشش ایرج افشار و کاوه بیات از سوي بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شده است.

منبع: كتابخانه مجلس شوراي اسلامي