ميراث مكتوب - با اينكه تعداد نسخه هاي خطي عربي آرايش يافته با تصاوير و مينياتورها چندان زياد نبوده اند اما آنچه از اين دست به ما رسيده است نمايانگر نوع اصلي و اصيل تصويرگري اسلامي و حامل ويژگي هاي اين هنر بوده و تحولات آن را نشان مي دهد. از اين روي بررسي تصويرگري اسلامي اساسا بر پايه مينياتورهايي است كه صفحات مخطوطات را تزيين كرده يا مبيّن متن مخطوطات بوده است. متوني قديمي به ما رسيده كه به توجه مسلمانان به آرايش مخطوطات از قرون اوليه اسلام اشاره داشته اند. از واضح ترين اين متون متن مقدمه ترجمه عربي كتاب «كليله و دمنه» است. اين كتاب مجموعه داستان هاي قديم هنري به زبان حيوان است كه به بيدپاي فيلسوف منتسب است و عبدالله بن مقفع در ايام خليفه عباسي ابوجعفر منصور در حدود سال 133 هـ/ 751 م آن را نه براساس متن اصليِ سانسكريت بلكه از طريق متني فارسي كه حدود شش قرن از متن اصلي جدا شده ، به عربي ترجمه كرد. بي ترديد اصل فارسي كتاب كه ابن مقفع ترجمه آن را ارايه داده داراي مينياتورهايي بوده كه متن عربي نيز از آن تاثير پذيرفته است. ابن مقفع در مقدمه مي گويد: «خواننده اين كتاب شايسته است كه هدفش صرفا ديدن زر و برق و آرايشات آن نباشد» چهار هدف كتاب « بيان خيالات حيوان به انواع رنگ ها بوده تا قلب پادشاهان به آن مانوس گردد و ولع آنها به خود كتاب بيشتر از التذاذ از اين تصاوير باشد». و اينكه مورد استقبال پادشاهان و بازاريان قرار گرفته و استنساخ آن زياد شود و مرور زمان آن را از بين نبرده و تصويرگر و ناسخ تا ابد ازآن منتفع گردند. اين متون مي رساند كه اصل كتاب مزين به تصاوير بوده اما هيچ نسخه مزيني از اين دوره آغازين، به ما نرسيده است. قديم ترين نسخه مزين به تصاوير از كليله و دمنه كه به ما رسيده، ترجيحا ميان 600 هـ و 620 هـ در شام نگارش يافته است. اين نسخه در كتابخانه ملي پاريس به شماره 3465 نگهداري مي شود. عليرغم آنكه در منطقه فيوم و اشمونين در مصر اوراقي تزيين يافته با نقاشي يافت شده كه در اصل بخش هايي از مخطوطاتي مربوط به قرن سوم هجري / نهم ميلادي بوده و قديم ترين نمونه تصويرگري عربي روي ورق يا مخطوطات به شمار مي آيد (و هم اكنون در مجموعه ارشيدوك رينر در وين نگهداري مي شود) و نيز بعضي اوراق يافت شده مزين به تصوير مربوط به عصر فاطمي (كه هم اكنون در موزه هنر اسلامي قاهره محفوظ است) اما بايد گفت تاكنون هيچ دست نوشته عربي مينياتوري شده كه داراي ارزش هنري باشد و به قبل از قرن ششم هجري / دوازده ميلادي برسد، به دست ما نرسيده است.
هنر تصويرنگاري مصر در عصر فاطمي شكوفا شد. مقريزي در خطط خود اخبار نقاشان و كتاب آرايان اين دوره را بازگو كرده و به كتابي مجهول المولف درباره طبقات نقاشان اشاره مي كند كه عنوانش هست: « ضوء النبراس و انس الجلاس في اخبار المزوقين من الناس». ما از اين كتاب جز اشاره مقريزي به آن چيزي نمي دانيم. من در اينجا به ويژگي هاي مكاتب تصويرگري اسلامي به ويژه مكتب بغداد (كه مينياتورهايي كه مسلمانان به واسطه آن به آرايش مخطوطات عربي در عراق و شام و مصر و ...درقرن هفتم هجري / سيزده ميلادي پرداخته در ذيل آن درآمده) و نيز مكتب مملوكي در مصر و شام در دو قرن هشتم و نهم هجري نمي پردازم. تمامي مخطوطات عربي مصوري كه به ما رسيده ملهم از اين دو مكتب هستند.
بررسي اين مكاتب توسط تاريخ نگاران هنر نقاشي اسلامي صورت خواهد گرفت. اما هدف من در اينجا اشاره به اين مخطوطات بوده به اعتبار آنكه يكي از انواع مادي مخطوطات عربي است كه به ما رسيده است. مينياتورهاي به كار رفته در مخطوطات عربي به دو نوع اصلي تقسيم بندي مي شوند. نوع اول شامل تصاويري است كه كتاب هاي ادبي را تزيين نموده و نوع دوم شامل تصاويري است كه متون كتاب هاي علمي و جغرافيايي و فنون جنگي را توضيح و روشن مي دارد.

ادامه مقاله «نسخه هاي عربي مينياتوري» نوشته ايمن فوادسيد
ترجمه حسين علينقيان كه در شماره 182 كتاب ماه هنر منتشر شده است بر روي گزينه دريافت فايل كليك كنيد.






دريافت فايل