Mar 03, 2021
لطائف الاذكار؛ اثر فارسي كهن درباره حج و زيارت
ميراث مكتوب - لطائف الاذكار للحضّار و السفّار في المناسك و الآداب، ابوجعفر شمس‌الدّين محمّد بن عمر بن عبدالعزيز بن مازه [511 – 566 ق]، تصحيح و حواشي رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1392 خ.
پيدا شدن هر اثر فارسي كه پيش از دورۀ مغول نگاشته شده باشد براي تاريخ نگارش‌هاي فارسي اهميّت بسيار دارد. چرا كه اين آثار در دوره‌اي از تكوين اين زبان پديد آمده‌اند كه نوشته‌هاي اندكي از آن در دست داريم. يكي از اين آثار كه اخيراً شناسايي و منتشر شده، اثري است با نام لطائف الاذكار للحضّار و السفّار في المناسك و الآداب كه توسّط ابوجعفر شمس‌الدّين محمّد بن عمر بن عبدالعزيز بن مازه (511 – 566 ق) نگاشته شده است. نويسنده از خاندان آل‌برهان (/بني‌مازه) است كه در سدۀ پنجم و بويژه سدۀ ششم هجري از نفوذ ديني و اجتماعي بسياري در بخارا برخوردار بودند. با اينكه افراد اين خاندان چندان اهل نگارش كتاب نبودند امّا چند اثر از آنان شناخته شده است كه علي‌الظّاهر متن ما نحن فيه تنها اثر فارسي در اين ميانه است. البته افراد اين خاندان از دانشمندان و ادبا پشتيباني مي‌كردند و از همين روي برخي آثار به نام افراد اين خاندان نگاشته شده است.
آنگونه كه نويسنده در آغاز متن اشاره كرده، وي اين نوشته را پس از سفر حجّي كه به سال 552 ق داشت نوشته است. بنابراين، لطائف الاذكار تقريباً همزمان با آثاري چون چهار مقاله نظامي عروضي سمرقندي و تاريخ بيهق علي بن زيد بيهقي پديد آمده است. كتاب در چهار «قسم» به قرار ذيل نگاشته شده است:
1. قسم اوّل: در بيان مذهب سنّت و جماعت. در اين قسم، به اصول عقايد بر پايۀ مذهب نويسنده پرداخته شده است. اين بخش درواقع شامل چند اصل اعتقادي است كه نگارش آن‌ها بعنوان مقدّمه بر برخي از آثار فارسي سده‌هاي پنجم و ششم ديده مي‌شود و ابوحفص نسفي نيز رسالۀ مستقلّي در همين زمينه با عنوان «بيان اعتقاد اهل سنّت» نگاشته است (نك: فرهنگ ايران‌زمين، ج 4 [1335 خ]، صص 163 – 172).
2. قسم دوم: در اوراد. در اين قسم به اورادي پرداخته شده كه قرائت آن‌ها هنگام اداي فرايض سفارش شده بود.
3. قسم سيوم: در بيان وقت و آداب و فوايد زيارت و اسامي گذشتگان از ائمّه و علما از بخارا تا بغداد. اين بخش كه مبسوط‌ترين بخش كتاب را تشكيل داده شامل مطالبي در موضوعات عمومي زيارت است. در اين بخش پس از اشاره به جاي‌ها يا افرادي كه موي حضرت پيامبر (ص) نزد ايشان نگهداري مي‌شد، به توصيف مزارات و مدفن بزرگان اسلامي بعنوان جايگاه‌هايي براي زيارت پرداخته شده است.
مي‌دانيم كه بسياري از فرقه‌هاي ديني و به ويژه متصوّفه براي زيارت قبور – و بويژه قبور مشايخ خود - فوايد بسياري قائل بودند و در بسياري از نوشته‌هاي ايشان بدين موضوع اشاره شده است. بخش عمدة لطائف الاذكار به توصيف قبور بزرگان در شهرهاي اسلامي اختصاص يافته و علي‌الظّاهر مواردي كه مؤلّف اشاره كرده مربوط به قبوري است كه در مسير سفر حجّ خود از آن‌ها بازديد كرده است. مي‌دانيم كه برخي از متون تاريخي برپاية ديدار از همين مزارات نگاشته شده‌اند. در برخي از اين متون – مانند روضات الجنان و جنّات الجنان حافظ حسين كربلائي تبريزي - چون نويسنده به سنگ قبر افراد دسترسي داشته، تاريخ درگذشت ايشان را در اثر وارد كرده كه براي ما اهميّت بسيار دارد امّا متأسّفانه مؤلّف متن ما نحن فيه توجّهي بدين موضوع نداشته و صرفاً اشاره به مدفن اشخاص و احياناً كرامات برخي از آنان و بويژه متصوّفه دارد.
4. قسم چهارم: در شرح آداب و مناسك حجّ و زيارت مزارات مكّه و مدينه: چنانكه از عنوان اين بخش برمي‌آيد، در آن به تشريح آداب و مناسك حجّ پرداخته شده است. اين بخش از ديدگاه حجمي دومين بخش متن را تشكيل داده است و در آن به توصيف مناسك حجّ و بسياري از مستحبّات آن پرداخته شده است.
از اشارات مؤلّف به بزرگان متصوّفه در جاي‌جاي متن مي‌توان دانست كه وي گرايش بسياري به تصوّف داشته است.
مصحّح متن جناب حجّةالاسلام رسول جعفريان در سال‌هاي اخير به انتشار شمار قابل‌توجّهي از سفرنامه‌هاي حجّ پرداخته‌اند و در اين ميان، لطائف الاذكار كهن‌ترين اثر فارسي مرتبط با حج است كه ايشان تاكنون منتشر كرده‌اند. اين متن بر اساس نسخه‌اي مورّخ 834 ق متعلّق به انستيتوي نسخه‌هاي خطّي آكادمي علوم تاجيكستان منتشر شده است. گويا نسخه منحصر بفرد است چرا كه از نسخۀ ديگر اين اثر در جاي ديگر گزارشي ديده نمي‌شود.
مصحّح در ديباچۀ كتاب به شناساندن خاندان آل‌برهان (بني مازه) پرداخته است. خانداني كه مؤلّف متن مورد گفتگوي ما از ميان آن برخاسته است. همچنين آگاهي‌هاي مندرج در متن و نيز ويژگي‌هاي آن بصورت تفصيلي در مقدّمه مورد بررسي قرار گرفته است.
علی صفری آق قلعه - مرکز پژوهشی میراث مکتوب
پيدا شدن هر اثر فارسي كه پيش از دورۀ مغول نگاشته شده باشد براي تاريخ نگارش‌هاي فارسي اهميّت بسيار دارد. چرا كه اين آثار در دوره‌اي از تكوين اين زبان پديد آمده‌اند كه نوشته‌هاي اندكي از آن در دست داريم. يكي از اين آثار كه اخيراً شناسايي و منتشر شده، اثري است با نام لطائف الاذكار للحضّار و السفّار في المناسك و الآداب كه توسّط ابوجعفر شمس‌الدّين محمّد بن عمر بن عبدالعزيز بن مازه (511 – 566 ق) نگاشته شده است. نويسنده از خاندان آل‌برهان (/بني‌مازه) است كه در سدۀ پنجم و بويژه سدۀ ششم هجري از نفوذ ديني و اجتماعي بسياري در بخارا برخوردار بودند. با اينكه افراد اين خاندان چندان اهل نگارش كتاب نبودند امّا چند اثر از آنان شناخته شده است كه علي‌الظّاهر متن ما نحن فيه تنها اثر فارسي در اين ميانه است. البته افراد اين خاندان از دانشمندان و ادبا پشتيباني مي‌كردند و از همين روي برخي آثار به نام افراد اين خاندان نگاشته شده است.
آنگونه كه نويسنده در آغاز متن اشاره كرده، وي اين نوشته را پس از سفر حجّي كه به سال 552 ق داشت نوشته است. بنابراين، لطائف الاذكار تقريباً همزمان با آثاري چون چهار مقاله نظامي عروضي سمرقندي و تاريخ بيهق علي بن زيد بيهقي پديد آمده است. كتاب در چهار «قسم» به قرار ذيل نگاشته شده است:
1. قسم اوّل: در بيان مذهب سنّت و جماعت. در اين قسم، به اصول عقايد بر پايۀ مذهب نويسنده پرداخته شده است. اين بخش درواقع شامل چند اصل اعتقادي است كه نگارش آن‌ها بعنوان مقدّمه بر برخي از آثار فارسي سده‌هاي پنجم و ششم ديده مي‌شود و ابوحفص نسفي نيز رسالۀ مستقلّي در همين زمينه با عنوان «بيان اعتقاد اهل سنّت» نگاشته است (نك: فرهنگ ايران‌زمين، ج 4 [1335 خ]، صص 163 – 172).
2. قسم دوم: در اوراد. در اين قسم به اورادي پرداخته شده كه قرائت آن‌ها هنگام اداي فرايض سفارش شده بود.
3. قسم سيوم: در بيان وقت و آداب و فوايد زيارت و اسامي گذشتگان از ائمّه و علما از بخارا تا بغداد. اين بخش كه مبسوط‌ترين بخش كتاب را تشكيل داده شامل مطالبي در موضوعات عمومي زيارت است. در اين بخش پس از اشاره به جاي‌ها يا افرادي كه موي حضرت پيامبر (ص) نزد ايشان نگهداري مي‌شد، به توصيف مزارات و مدفن بزرگان اسلامي بعنوان جايگاه‌هايي براي زيارت پرداخته شده است.
مي‌دانيم كه بسياري از فرقه‌هاي ديني و به ويژه متصوّفه براي زيارت قبور – و بويژه قبور مشايخ خود - فوايد بسياري قائل بودند و در بسياري از نوشته‌هاي ايشان بدين موضوع اشاره شده است. بخش عمدة لطائف الاذكار به توصيف قبور بزرگان در شهرهاي اسلامي اختصاص يافته و علي‌الظّاهر مواردي كه مؤلّف اشاره كرده مربوط به قبوري است كه در مسير سفر حجّ خود از آن‌ها بازديد كرده است. مي‌دانيم كه برخي از متون تاريخي برپاية ديدار از همين مزارات نگاشته شده‌اند. در برخي از اين متون – مانند روضات الجنان و جنّات الجنان حافظ حسين كربلائي تبريزي - چون نويسنده به سنگ قبر افراد دسترسي داشته، تاريخ درگذشت ايشان را در اثر وارد كرده كه براي ما اهميّت بسيار دارد امّا متأسّفانه مؤلّف متن ما نحن فيه توجّهي بدين موضوع نداشته و صرفاً اشاره به مدفن اشخاص و احياناً كرامات برخي از آنان و بويژه متصوّفه دارد.
4. قسم چهارم: در شرح آداب و مناسك حجّ و زيارت مزارات مكّه و مدينه: چنانكه از عنوان اين بخش برمي‌آيد، در آن به تشريح آداب و مناسك حجّ پرداخته شده است. اين بخش از ديدگاه حجمي دومين بخش متن را تشكيل داده است و در آن به توصيف مناسك حجّ و بسياري از مستحبّات آن پرداخته شده است.
از اشارات مؤلّف به بزرگان متصوّفه در جاي‌جاي متن مي‌توان دانست كه وي گرايش بسياري به تصوّف داشته است.
مصحّح متن جناب حجّةالاسلام رسول جعفريان در سال‌هاي اخير به انتشار شمار قابل‌توجّهي از سفرنامه‌هاي حجّ پرداخته‌اند و در اين ميان، لطائف الاذكار كهن‌ترين اثر فارسي مرتبط با حج است كه ايشان تاكنون منتشر كرده‌اند. اين متن بر اساس نسخه‌اي مورّخ 834 ق متعلّق به انستيتوي نسخه‌هاي خطّي آكادمي علوم تاجيكستان منتشر شده است. گويا نسخه منحصر بفرد است چرا كه از نسخۀ ديگر اين اثر در جاي ديگر گزارشي ديده نمي‌شود.
مصحّح در ديباچۀ كتاب به شناساندن خاندان آل‌برهان (بني مازه) پرداخته است. خانداني كه مؤلّف متن مورد گفتگوي ما از ميان آن برخاسته است. همچنين آگاهي‌هاي مندرج در متن و نيز ويژگي‌هاي آن بصورت تفصيلي در مقدّمه مورد بررسي قرار گرفته است.
علی صفری آق قلعه - مرکز پژوهشی میراث مکتوب
دیدار با استاد مهدی محقق
دکتر اکبر ایرانی، در سومین شماره از مجموعه یادداشت‌های «زیارت‌های فرهنگی، یادها و خاطرات»، به شرح دیدار با استاد دکتر مهدی محقق پرداخته است.
