ميراث مكتوب - چكامه(:شعر) بازتاب زندگي انسان و فراز و فرود آن در گذر زمان است و چكامه‌ پارسي با درونمايه‏اي پربار و وزن‌هايي آهنگين، در قالب‌ هايي دلنشين بر گستره‌ پهناور زبان و ادب پارسي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است.

مثنوي قالبي از چكامه پارسي است كه بيشينه به بيان داستاني عشق، حماسه و عرفان مي ‏پردازد و از ديرباز مورد پسند ايرانيان قرار گرفته است. گرايش به مثنوي ‌سرايي در ميان پارسي‌گويان تا آن‌جا پيش رفته كه شكل‌گيري اين قالب شعري به آنان نسبت داده شده، و از سده‌هاي نخستين پس از اسلام منظومه‌هایي با مضامین حماسي، عاشقانه، عرفانی و حکمی سروده شد.

در ميان آثار فوق، منظومه‌هاي عاشقانه از آن روي كه نماينده‌ی عواطف دروني انسان‌ها، عشق و عصيان، وصل و هجران و اندوه و حرمان آنان از سال‌هاي دور تا به امروزه بوده، با گرايش و آفرين‌گويي مردم روبه‌رو شده و برانگيزنده‏ سرايندگان در آفرينش آثاري از اين‌گونه بوده است.

با نگاهي به تاريخ ادبيات ايران با شاعراني روبه‌رو مي‌شويم كه به‌پيروي از نظم برخي منظومه‌هاي بلندآوازه و مورد پذيرش مردم، منظومه‌هايي با همان نام اما با گوناگوني موضوع، شخصيت‌ها، مكان و زمان و وزن‌هايي همگون يا متفاوت، پديد آورده‌اند. چنان‌كه در مورد مثنوي وامق و عذرا ما شاهد اين چندگانگي در منظومه‌هايي هم‌نام هستيم.


منظومه وامق و عذرا قتيلي بخارايي نيز به جهات گوناگون درخور تأمّل و قابل بررسي است؛ از سويي به لحاظ قدمت پس از وامق و عذراي عنصري كهن ترين نسخه منظوم موجود وامق و عذرا است، زيرا تاريخ سرودن منظومه هاي وامق و عذرا كه برخي چاپ و منتشر نيز گرديده از قرن دهم هجري به بعد است و وامق و عذراي «قتيلي» در قرن نهم هجري به رشته نظم كشيده شده است.

از ديگر سو، وامق و عذرا قتيلي منظومه اي است كه به لحاظ تعداد نسخ موجود بسيار كمياب بوده و سراينده آن نيز با همه شيوايي سخن در تاريخ ادبيات ايران به درستي شناخته نشده است.

دو نسخۀ خطي از اين منظومه در دسترس مصحح قرار گرفته است؛ نسخه اي از آن در كتابخانۀ نسخ خطي استاد اديب برومند يافت گرديد و نسخه ديگر در كتابخانۀ بريتانيا وجود داشت، كه تصوير ديجيتال آن از مرجع ياد شده دريافت و مورد تطبيق قرار داده شد.

منظومۀ وامق و عذراي قتيلي افسانۀ عشق وامق پسر حكمران يمن و عذرا دختر فرمانرواي حجاز را به تصوير مي كشد. روايتي از افسانه اي كهن كه دربردارندۀ ويژگي هايي از سرزمين، فرهنگ و آداب و رسوم مردم ايران و عرب است و به دوران پيش از اسلام باز مي گردد.

قتيلي داستان عشق را اين گونه آغاز مي كند: وامق شبي در خواب ستارهء درخشاني را ديد كه از آسمان به زمين آمد و در حالي كه بر گرد او مي گشت ماه نيز به دور آن ستاره چرخ مي زد. وامق چون بيدار شد، با ياران از خوابي كه ديده بود سخن گفت. خواب گزاري خواب او چنين تعبير كرد كه ديدن ستاره در خواب اشاره به دختري است و ديدن آسمان نشانهء اين است كه پدر دختر پادشاه است. گرديدن ستاره بر گرد وامق دال بر عاشق شدن دختر براوست. روزها گذشت و خارخار عشق دامن صبر را دريد و او را كه عاشق عشق بود به وادي دلدادگي كشيد....

از طرف ديگر عذرا شبي در خواب ديد كه رسولي از يمن به حجاز آمده و به او مي گويد كه در يمن بزرگ زاده اي است كه دلدادهء اوست و شب و روز در فراقش خون مي گريد. ملك زاده عذرا بيدار شده و خواب خود را به دايه مي گويد. دايه وانمود مي كند اين فقط يك روياست و دختران جوان معمولاً چنين روياهايي مي بينند. عذرا كه خواب را جلوه اي از حقيقت مي داند، مفتون يار ناديده شده و شب و روز جز به معشوق و محبت او نمي انديشد...
و داستان عشق با فراز و نشيب و ماجراهاي بسياري ادامه مي يابد.

وامق و عذرا ويرايش منظوم قتيلي بخارايي با تصحيح دكتر پوراندخت برومند و مهرانگیز ریاحی در 330 صفحه، قطع رقعي به بهاي 250000 ريال از سوي نشر گيسا منتشر شده است.