ميراث مكتوب - تا پيش از تأليف جامع التواريخ نوشتۀ رشيدالدين فضل الله همداني، دانش جهانيان به استثناي چيني ها از مغولان، متكي و مربوط به مغولان غربي بود.
حال آنكه مغولان چنگيزخاني كه دولت گسترده و پرآوازه مغول را پديد آوردند از مغولان شرقي بودند. مورخان مسلمان قبل از رشيدالدين مانند نسوي و ابن اثير، آنچه درباره مغولان نوشته اند را ممكن است از سمت و سوي نايمان ها اخذ كرده باشند. چنانكه نسوي از دو چنگيز و دو كوشلوك در ميان مغولان نام مي برد و ابن اثير خبر از مغولان نخستين مي دهد. حتي جويني كه بسياري از مطالب اثر گرانسنگ خود را با سفر به مغولستان بدست آورده و تا قراقروم نيز رفته بود، همچنان متكي به اخباري است كه از سمت غربي مغولستان يعني جايي كه قلمرو قنقلي ها و مغولان به هم مي رسيد، كسب كرده بود. اما رشيدالدين فضل الله با بهره گيري از اخباري كه منشاء آن مغولستان شرقي بود، تاريخ مغول را نوشته است. چنين اخباري با دانش چيني ها دربارۀ مغولان انطباق بيشتري داشت. اما با وجود دانش قابل اعتناي چيني ها، اخبار مغولستان شرقي براي جهاني ساختن تاريخ مغولان كافي نبود. رشيدالدين با بهره گيري از چنين دانشي در تاريخنگاري ايراني، اين امكان را فراهم ساخت كه عرصۀ اصلي ارتباطات جهاني كه همچنان در نواحي غربي آسيا و به عبارتي شرق مديترانه قرار داشت، با تاريخ مغولان چنگيزخاني آشنا شود و بدين ترتيب بود كه مغولان به عنوان يك مبحث تاريخنگاري جايگاهي جهاني يافتند. او بطور خاصي تاريخ عصر مغول را به اتكاي منابع چيني و مغولي از شرق آسيا و دولت ايلخانان از غرب آسيا و اوضاع اروپا تدوين كرده است. هرچند در اين امر در قياس با وصاف الحضره شيرازي، اخبار نواحي مركزي آسيا و نيز درياهاي جنوبي آن را از نظر دور مي دارد.

آنچه در بالا آمده است چكيده مقاله «جامع التواريخ رشيدي و جهاني ساختن تاريخ مغولان شرقي» از دكتر عبدالرسول خيرانديش است كه متن كامل آن در مراسم رونمایی از دورۀ سه جلدی جامع التواریخ (ایران و اسلام) و بزرگداشت استاد محمد روشن مصحح مجموعۀ 15جلدی جامع التواریخ ارائه خواهد شد.

يادآور مي شود مراسم رونمایی از دورۀ سه جلدی جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام) و بزرگداشت استاد محمد روشن، روز چهارشنبه 4 دی ماه سال جاری از ساعت 15 تا 18 در مجتمع فرهنگی باغ زیبا واقع در تهران، خیابان دکتر شریعتی، خیابان قبا، میدان قبا، خیابان زیبا، نبش کوچۀ کاج، مجتمع فرهنگی باغ زیبا برگزار می شود.