نگاهی به کلیات خواجوی کرمانی
ميراث مكتوب - از سوانح زندگي كم‌تر سراينده‌اي به اندازۀ زندگي ابوالعطا كمال‌الدّين محمود بن علي بن محمود خواجوي كرماني (689 – 753 ق) آگاهي داريم و اين دانسته‌ها ماحصل اشاراتي است كه خود او در خلال آثارش درج كرده است. همينطور كم‌تر سراينده‌اي را همچو او سراغ داريم كه نسخه‌هايي نفيس از آثار وي بر جاي مانده و بويژه دستنويسي از روزگار خود سراينده در دست باشد.
يكي از نفيس‌ترين اين نسخه‌ها دستنويسي است از كليات اشعار خواجو كه به شمارۀ 5890 در كتابخانه و موزۀ ملي ملك نگهداري مي‌شود. اين نسخه به سال 750 ق بر دست محمد بن عمران الكرماني كتابت شده است و تا جايي كه مي‌دانيم، تنها دستنويس شناخته شده از روزگار سراينده است كه سه سال پيش از درگذشت او كتابت شده است. اهميت اين دستنويس آنگاه نمايان‌تر مي‌شود كه مي‌بينيم كتابت برخي از بخش‌هاي ديوان، با پايان سرايش آن‌ها فاصلۀ چنداني ندارد. براي نمونه سرايش منظومۀ گوهرنامه در سال 746 ق به پايان رسيده و با تاريخ كتابت نسخۀ مورد گفتگو فقط چهار سال فاصله دارد. ضمناً بيش‌تر سروده‌هاي خواجو در اين نسخه درج شده و از نسخه‌هاي نسبتاً كامل ديوان اشعار اوست. از ديدگاه درستي كتابت هم از مهم‌‌ترين نسخه‌هاي آثار خواجو به شمار مي‌آيد. جز اين‌ها، نسخه از ديدگاه سالم ماندن و نيز پردازش هنرمندانه‌اي كه از ديدگاه نسخه‌پردازي دارد، يكي از نسخه‌هاي نفيس فارسي به شمار مي‌آيد.
با توجّه به قدمت و اهميت اين دستنويس، تاكنون در چاپ‌هاي انتقادي آثار خواجو بعنوان نسخۀ اساس و يا يكي از نسخه‌هاي اصلي مورد استفاده بوده است. براي نمونه مرحوم احمد سهيلي خوانساري –كه كتابدار كتابخانة حاج حسين آقا ملك بود - در نخستين چاپ ديوان اشعار خواجو كرماني (تهران 1336 خ) از همين نسخه بهره برده است. همچنين كمال عيني در چاپ دو منظومۀ خواجو يعني هماي و همايون (تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1348 خ) و گل و نوروز (تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1350 خ) و دكتر محمود عابدي در تصحيح منظومة روضةالانوار (تهران، ميراث مكتوب، 1387 خ) از اين نسخه بهره برده‌اند. نيز سعيد نياز كرماني در چاپ خمسۀ خواجوي كرماني (كرمان، دانشگاه شهيد باهنر كرمان) از همين نسخه استفاده كرده است.
همۀ اين ويژگي‌ها، نسخۀ مورد گفتگو را به دستنويسي ارزشمند بدل ساخته است و اگرچه تصوير سياه و سفيد آن از سال‌ها پيش در دسترس برخي پژوهشگران قرار داشته، امّا بسياري از ويژگي‌هاي دستنويس در آنگونه تصاوير منعكس نشده و ضمناً دسترسي به همان تصاوير هم چندان عموميّت نداشته است.
خوشبختانه چاپ عكسي اين نسخه اخيراً منتشر شد و موجب گشت تا همة مجموعه در دسترس پژوهشگران قرار گيرد و ويژگي‌هاي متني و هنري آن، چنانكه بايد نمايان شود. نسخه در ابعاد اصلي منتشر شده و تصويربرداري خوب موجب شده است تا چاپ اثر با كيفيّت مطلوب و نفيس از آب درآيد. البته شيوة برگزيده براي تصويربرداري نسخه يك مشكل دارد و آن اينكه بخش‌هاي طلايي در تزئينات نسخه به خوبي نمايان نمي‌شود و لذا بخشي از هنرِ تذهيب‌كار در تركيب‌بندي رنگ‌ها منعكس نمي‌شود. با اين حال كيفيّت عكسبرداري بسيار مطلوب بوده است.
نسخه داراي شش سرلوح كتيبه‌اي است كه هركدام با نقوشي ويژه طرّاحي و اجرا شده‌اند و اگر بخواهيم ارزش آن‌ها را نسبت به زمان پردازش اين نسخه بسنجيم مي‌توان گفت كه از نمونه‌هاي نفيس تذهيب در متون غيرقرآني آن دوره است. تصوير يكي از سرلوحه‌هاي نسخه را در زير مي‌بينيم.
خط نسخۀ كليات ديوان خواجو به شيوه‌اي از تعليق نگاشته شده است كه در سدۀ هشتم هجري در ناحيۀ حكومتي آل مظفّر و آل اينجو و بويژه دو شهر شيراز و كرمان رواج داشت. قلم نسخۀ مورد گفتگوي ما از نمونه‌هاي خوش‌پرداخت اين شيوه است امّا نمونه‌هايي با زيبايي كم‌تر يا بيش‌تر از اين شيوه را در نسخه‌هاي ديگر نيز مي‌توان ديد. از جمله در دستنويسي از ديوان عماد فقيه كرماني (نسخة 1030 كتابخانة مجلس، بي‌تا [سدة هشتم]) كه تصوير يكي از صفحات آن را در زير مي‌بينيم.
استاد ابن‌يوسف شيرازي احتمال داده‌اند كه اين نسخه به خطّ شاعر باشد و در فهرست كتابخانة مجلس (ج 3، ص 359) اشاره به نسخه‌اي ديگر از ديوان همين شاعر دارند كه در كتابخانة سپهسالار (مورّخ 763 ق) نگهداري مي‌شود و احتمال داده‌اند كه حواشي آن نسخه نيز به خطّ شاعر باشد.
نمونة ديگر در برخي از آثار كتابت شده در مجموعۀ 1589 كتابخانۀ كوپرولو (مورّخ 752 – 754 در شيراز و اصفهان) ديده مي‌شود. در شكل زير تصوير آغاز رسالة السير و الطير مجدالدّين بغدادي را مي‌بينيم كه با همين شيوه كتابت شده است.
كتابخانه و موزۀ ملّي ملك افزون بر نسخه‌هاي ارزشمندي كه از ديدگاه متني دارد، شماري از نسخه‌هاي مهمّ هنري نيز در اختيار دارد كه از ديدگاه بررسي هنر اسلامي و ايراني از ارزش ويژه‌اي برخوردارند. دسترسي به اينگونه آثار مي‌تواند ارزش‌هاي پنهان آن مجموعة كم‌نظير را آشكار سازد و نيز امكان ورود اين آثار را به چرخة پژوهش‌ها فراهم سازد. خوشبختانه چند نمونه از اين دستنويس‌ها در سال‌هاي اخير از سوي كتابخانه و موزة ملّي ملك با همكاري برخي مؤسّسات بصورت عكسي منتشر شده است. از جمله دو نسخة بسيار نفيس از آثار خوشنويسي ميرعماد حسني بدينقرار: پندنامة جامي (تهران، 1390 خ، با همكاري مؤسّسة تأليف ترجمه و نشر آثار هنري)؛ پندنامۀ لقمان حكيم (تهران، 1388 خ، با همكاري همان مؤسّسه). همچنين چاپ عكسي دو نسخه از كلمات قصار امام علي «ع» (تهران، 1389 خ، با همكاري مركز پژوهشي ميراث مكتوب) كه يكي به نسخ وقار شيرازي است با پشتيباني كتابخانه و موزة ملّي ملك منتشر شده است. اكنون نيز يكي از نسخه‌هاي ارزشمند آن كتابخانه با همكاري معاونت امور فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و دانشگاه شهيد باهنر كرمان منتشر شده است كه در سطور پيشين به شناسايي مختصري از آن پرداختيم و در اينجا مشخّصات كتابشناسي آن را درج مي‌كنيم:
كليّات خواجوي كرماني (چاپ عكسي نسخة 5980 كتابخانة ملك)، با مقدّمة محمود مدبّري و عليرضا هاشمي‌نژاد، تهران، شركت تعاوني كارآفرينان هنر، 1392 خ.
جز اين‌ها نمونه‌هاي ديگري از نسخه‌هاي كتابخانه و موزة ملّي ملك بصورت عكسي منتشر شده است كه نشانگر كوشش ستايش‌برانگيز مديريّت كتابخانه در شناسايي آثار مجموعه و نيز تسهيل دسترسي پژوهشگران به منابع ارزشمند آن مجموعه است.
مركز پژوهشي ميراث مكتوب - علي صفري آق‌قلعه
يكي از نفيس‌ترين اين نسخه‌ها دستنويسي است از كليات اشعار خواجو كه به شمارۀ 5890 در كتابخانه و موزۀ ملي ملك نگهداري مي‌شود. اين نسخه به سال 750 ق بر دست محمد بن عمران الكرماني كتابت شده است و تا جايي كه مي‌دانيم، تنها دستنويس شناخته شده از روزگار سراينده است كه سه سال پيش از درگذشت او كتابت شده است. اهميت اين دستنويس آنگاه نمايان‌تر مي‌شود كه مي‌بينيم كتابت برخي از بخش‌هاي ديوان، با پايان سرايش آن‌ها فاصلۀ چنداني ندارد. براي نمونه سرايش منظومۀ گوهرنامه در سال 746 ق به پايان رسيده و با تاريخ كتابت نسخۀ مورد گفتگو فقط چهار سال فاصله دارد. ضمناً بيش‌تر سروده‌هاي خواجو در اين نسخه درج شده و از نسخه‌هاي نسبتاً كامل ديوان اشعار اوست. از ديدگاه درستي كتابت هم از مهم‌‌ترين نسخه‌هاي آثار خواجو به شمار مي‌آيد. جز اين‌ها، نسخه از ديدگاه سالم ماندن و نيز پردازش هنرمندانه‌اي كه از ديدگاه نسخه‌پردازي دارد، يكي از نسخه‌هاي نفيس فارسي به شمار مي‌آيد.
با توجّه به قدمت و اهميت اين دستنويس، تاكنون در چاپ‌هاي انتقادي آثار خواجو بعنوان نسخۀ اساس و يا يكي از نسخه‌هاي اصلي مورد استفاده بوده است. براي نمونه مرحوم احمد سهيلي خوانساري –كه كتابدار كتابخانة حاج حسين آقا ملك بود - در نخستين چاپ ديوان اشعار خواجو كرماني (تهران 1336 خ) از همين نسخه بهره برده است. همچنين كمال عيني در چاپ دو منظومۀ خواجو يعني هماي و همايون (تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1348 خ) و گل و نوروز (تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1350 خ) و دكتر محمود عابدي در تصحيح منظومة روضةالانوار (تهران، ميراث مكتوب، 1387 خ) از اين نسخه بهره برده‌اند. نيز سعيد نياز كرماني در چاپ خمسۀ خواجوي كرماني (كرمان، دانشگاه شهيد باهنر كرمان) از همين نسخه استفاده كرده است.
همۀ اين ويژگي‌ها، نسخۀ مورد گفتگو را به دستنويسي ارزشمند بدل ساخته است و اگرچه تصوير سياه و سفيد آن از سال‌ها پيش در دسترس برخي پژوهشگران قرار داشته، امّا بسياري از ويژگي‌هاي دستنويس در آنگونه تصاوير منعكس نشده و ضمناً دسترسي به همان تصاوير هم چندان عموميّت نداشته است.
خوشبختانه چاپ عكسي اين نسخه اخيراً منتشر شد و موجب گشت تا همة مجموعه در دسترس پژوهشگران قرار گيرد و ويژگي‌هاي متني و هنري آن، چنانكه بايد نمايان شود. نسخه در ابعاد اصلي منتشر شده و تصويربرداري خوب موجب شده است تا چاپ اثر با كيفيّت مطلوب و نفيس از آب درآيد. البته شيوة برگزيده براي تصويربرداري نسخه يك مشكل دارد و آن اينكه بخش‌هاي طلايي در تزئينات نسخه به خوبي نمايان نمي‌شود و لذا بخشي از هنرِ تذهيب‌كار در تركيب‌بندي رنگ‌ها منعكس نمي‌شود. با اين حال كيفيّت عكسبرداري بسيار مطلوب بوده است.
نسخه داراي شش سرلوح كتيبه‌اي است كه هركدام با نقوشي ويژه طرّاحي و اجرا شده‌اند و اگر بخواهيم ارزش آن‌ها را نسبت به زمان پردازش اين نسخه بسنجيم مي‌توان گفت كه از نمونه‌هاي نفيس تذهيب در متون غيرقرآني آن دوره است. تصوير يكي از سرلوحه‌هاي نسخه را در زير مي‌بينيم.
خط نسخۀ كليات ديوان خواجو به شيوه‌اي از تعليق نگاشته شده است كه در سدۀ هشتم هجري در ناحيۀ حكومتي آل مظفّر و آل اينجو و بويژه دو شهر شيراز و كرمان رواج داشت. قلم نسخۀ مورد گفتگوي ما از نمونه‌هاي خوش‌پرداخت اين شيوه است امّا نمونه‌هايي با زيبايي كم‌تر يا بيش‌تر از اين شيوه را در نسخه‌هاي ديگر نيز مي‌توان ديد. از جمله در دستنويسي از ديوان عماد فقيه كرماني (نسخة 1030 كتابخانة مجلس، بي‌تا [سدة هشتم]) كه تصوير يكي از صفحات آن را در زير مي‌بينيم.
استاد ابن‌يوسف شيرازي احتمال داده‌اند كه اين نسخه به خطّ شاعر باشد و در فهرست كتابخانة مجلس (ج 3، ص 359) اشاره به نسخه‌اي ديگر از ديوان همين شاعر دارند كه در كتابخانة سپهسالار (مورّخ 763 ق) نگهداري مي‌شود و احتمال داده‌اند كه حواشي آن نسخه نيز به خطّ شاعر باشد.
نمونة ديگر در برخي از آثار كتابت شده در مجموعۀ 1589 كتابخانۀ كوپرولو (مورّخ 752 – 754 در شيراز و اصفهان) ديده مي‌شود. در شكل زير تصوير آغاز رسالة السير و الطير مجدالدّين بغدادي را مي‌بينيم كه با همين شيوه كتابت شده است.
كتابخانه و موزۀ ملّي ملك افزون بر نسخه‌هاي ارزشمندي كه از ديدگاه متني دارد، شماري از نسخه‌هاي مهمّ هنري نيز در اختيار دارد كه از ديدگاه بررسي هنر اسلامي و ايراني از ارزش ويژه‌اي برخوردارند. دسترسي به اينگونه آثار مي‌تواند ارزش‌هاي پنهان آن مجموعة كم‌نظير را آشكار سازد و نيز امكان ورود اين آثار را به چرخة پژوهش‌ها فراهم سازد. خوشبختانه چند نمونه از اين دستنويس‌ها در سال‌هاي اخير از سوي كتابخانه و موزة ملّي ملك با همكاري برخي مؤسّسات بصورت عكسي منتشر شده است. از جمله دو نسخة بسيار نفيس از آثار خوشنويسي ميرعماد حسني بدينقرار: پندنامة جامي (تهران، 1390 خ، با همكاري مؤسّسة تأليف ترجمه و نشر آثار هنري)؛ پندنامۀ لقمان حكيم (تهران، 1388 خ، با همكاري همان مؤسّسه). همچنين چاپ عكسي دو نسخه از كلمات قصار امام علي «ع» (تهران، 1389 خ، با همكاري مركز پژوهشي ميراث مكتوب) كه يكي به نسخ وقار شيرازي است با پشتيباني كتابخانه و موزة ملّي ملك منتشر شده است. اكنون نيز يكي از نسخه‌هاي ارزشمند آن كتابخانه با همكاري معاونت امور فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و دانشگاه شهيد باهنر كرمان منتشر شده است كه در سطور پيشين به شناسايي مختصري از آن پرداختيم و در اينجا مشخّصات كتابشناسي آن را درج مي‌كنيم:
كليّات خواجوي كرماني (چاپ عكسي نسخة 5980 كتابخانة ملك)، با مقدّمة محمود مدبّري و عليرضا هاشمي‌نژاد، تهران، شركت تعاوني كارآفرينان هنر، 1392 خ.
جز اين‌ها نمونه‌هاي ديگري از نسخه‌هاي كتابخانه و موزة ملّي ملك بصورت عكسي منتشر شده است كه نشانگر كوشش ستايش‌برانگيز مديريّت كتابخانه در شناسايي آثار مجموعه و نيز تسهيل دسترسي پژوهشگران به منابع ارزشمند آن مجموعه است.
مركز پژوهشي ميراث مكتوب - علي صفري آق‌قلعه
دیرزیاد آن رادمرد ادب ایران
نوزده مهرماه زادروز استاد برجسته ادبیات عرفانی، شاعر و مصحح متون فارسی، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است.
