ميراث مكتوب - الجواهر و صفاتها، نوشتۀ ابوزکریا ابن ماسویه (درگذشت 243ق)، کهن‌ترین جواهرنامۀ برجای مانده از دورۀ اسلامی است.

کتاب‌شناسان و تاریخ نگاران دورۀ اسلامی به کتابی در گوهرشناسی از ابن ماسویه اشاره نکرده‌اند. تنها ابن ابی اصیبعه از کتابی به نام الجواهر در شمار آثار او یاد کرده است که معلوم نیست همین کتاب یا کتابی دیگر از ابن ماسویه با نام جواهر الطیب المفردة (دربارۀ عطرها و دیگر مواد خوشبو) باشد.

مؤلف در این کتاب تنها آنچه را که همۀ متخصصان بخش‌های مختلف حرفۀ گوهرشناسی دربارۀ آن اتفاق نظر دارند یاد کرده است. وی در آغاز کتاب از 27 سنگ گران‌بها از جمله مروارید، یاقوت، زمرد و الماس یاد ‌کرده اما در متن کتاب افزون بر این از کبریت سرخ و زرد نیز سخن به میان آورده و در عوض از یادکرد برخی سنگ‌های یاد شده در آغاز همچون کرکهن، کرک، عنبری، غزوانی و بلور چشم پوشیده است. مهم‌ترین بخش کتاب، چهار بخش نخست آن است که به یادکرد اصناف مروارید و اشباه آن، انواع صدف‌های دارای مروارید، محل‌های صید و نیز جزئیات بسیار دربارۀ ابزارها و شیوۀ کار غواصان و صیادان مروارید اختصاص دارد. شرح ابن ماسویه در بارۀ برخی سنگ‌ها از جمله فیروزه، تنها دو سطر است.

کتاب ابن ماسویه به رغم اهمیت بسیار، در میان جواهرنامه‌نگاران شرق جهان اسلام ناشناخته بوده است و یعقوب بن اسحاق کندی نیز که در الجواهر و الاشباه بخش قابل توجهی از الجواهر و صفاتها را گاه کلمه به کلمه نقل کرده هرگز از این کتاب یا ابن ماسویه نام نبرده است. اما در سنت جواهرنامه نگاری رایج در مصر و سرزمین‌های غربی‌تر جهان اسلام، که با نگارش ازهار الافکار تیفاشی پدید آمد اثر ابن ماسویه شناخته شده بود.

کتاب الجواهر و صفاتها در سال 1977م به کوشش عماد عبد السلام رؤوف توسط مؤسسۀ عمومی کتاب مصر (الهیئة المصریة العامة للکتاب) در چاپ خانۀ دار الکتب مصر، در قطع وزیری و در 108 صفحه به چاپ رسیده است که البته بیشتر حجم این چاپ به حواشی مصحح و پیوست کتاب اختصاص دارد.

ادامه اين مقاله نوشته دكتر يونس كرامتي را
اینجا بخوانيد.