ميراث مكتوب - دكتر اكبر ايراني در سمينار دانشگاه لایدن كه روز جمعه 26 اردیبهشت در دانشگاه لایدن هلند برگزار شد با اشاره به نقش میراث مکتوب در ترویج زبان و ادبیات فارسی و احیاء متون حماسی بيان كرد: به اعتراف شرق شناسان بزرگی چون ادوارد براون، گوستاولبون و ویل دورانت، سهم دانشمندان ايراني در شكل‌ گيري تمدّن اسلامي و تأثیر بر تمدن غرب بسيار گسترده و چشم‌گير بوده است و از همين روي شناسايي منابع و مواریث فرهنگی و معارف ايراني و پژوهش و انتشار آنها برای بازشناسی و بازتعریف هویت ملی و دینی، امری اجتناب ناپذیر می نماید.

وي ادامه داد: مؤسّسۀ پژوهشي ميراث مكتوب با توجّه به همين اعتقاد، در بيست سال گذشته كوشش داشته است تا با شناسايي و پژوهش آثار تأثیر گذار به طور خاص بر زبان و ادب فارسی و نیز به طور عام بر فرهنگ و تمدّن ايرانی و اسلامی، ضرورت و اهمیت احیاء نسخه های خطی را که اکنون در ایران به «میراث مکتوب» معروف شده است، نشان دهد. بخشي از اين كار با انتشار متون دوره اسلامي – اعمّ از عربي و فارسي - محقّق شده و بخشی دیگر نیز شامل پژوهش‌هاي بنيادی در زمینه های مرتبط با متون است که جمعاً تا به امروز افزون بر267 عنوان ( مشتمل بر 312جلد) را در بر گرفته است.

بخشي ديگر از فعاليّت ‌هاي مركز نيز به انتشار مقالات پژوهشيِ متن شناسی، نسخه شناسی، کتابشناسی و ایران شناسی اختصاص داشته كه در دوفصلنامۀ علمی و پژوهشی آينه ميراث و مجلۀ دوماهنامه گزارش ميراث و نشریۀ دو فصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران، ویژه تاریخ علوم دورۀ اسلامی منتشر می شود.

وي سپس به اهمیّت متون انتشار یافته از سوی میراث مکتوب در حوزه پژوهش های ایران شناسی و گسترش زبان و ادبیات فارسی اشاره كرد و گفت: در این زمینه، میراث مکتوب به انتشار چاپ عکسی کهن ترین نسخه های بازمانده از زبان فارسی پرداخته است که مهمترین آنها نسخةالابنیه عن حقایق الادویه (نسخه کتابخانه ملی اتریش، مورّخ 447 ق)تألیف موفق الدین هروی می باشد.

وي افزود: این اثر، کهن ترین و کاملترین دستنویس تاریخدار شناخته شد زبان فارسی در جهان است و موضوع آن گیاهان دارویی است که در قرون گذشته و مانند قانون ابن سینا و ذخیرۀ خوارزمشاهی همواره مورد استفاده پژوهشگران اروپایی و غیر اروپایی بوده است. این کتاب در سال 1811 میلادی توسط هامر پورگشتال معرفی شد. پس از او در سال 1833 زلیگمان مقاله مفصلی در بارۀ اهمیت علمی و زبانی آن نوشت و بیش از 30 کتاب و مقاله از سوی محققان اروپایی و ایرانی در باره این اثر منتشر شده است.

مديرعامل مركز پژوهشي ميراث مكتوب بيان كرد:استاد ایرج افشار در مقدمۀ این اثر نکات مهم نسخه شناسی و دکتر علی اشرف صادقی زبان شناس شهیر ایرانی ارزشهای زبان شناسی و گویش هروی این اثر گزارش کرده اند.

این نسخه توسّط اسدی طوسی دانشمند لغوی قرن پنجم کتابت شده به طوری که شیوه ضبط کلمات، با مشکول کردنِ آن ها تعیین شده، به گفته دکتر صادقی این اثر به لحاظ ویژگی های زبانی و گویش هروی –که لهجة مؤلّف اثر است- از اسناد مهم زبان فارسی به شمار می آید. ایشان واژه‌هاي كم‌كاربرد و يا واژه‌هاي منحصر به الابنيه را برشمرده اند که در هیچ کتاب یا فرهنگ لغتی یافت نمی شود. مانند: پتول، پندام كردن، خرش و خرشه، كروش، گيژه، لَوِيميان‌ و واژگان بسیار دیگر. دستنویس دیگر شرح التعرّف لمذهب التصوّف (نسخه موزه ملّی پاکستان، مورّخ 473 ق) که دومین دستنویس تاریخدار فارسی موجود در جهان است.

وي بيان كرد: استاد نجیب مایل هروی مقدمه ای عالمانه بر این نسخه نگاشته اند. این دو اثر، هم دستنویسشان از اقدم نسخ فارسی است و هم متنشان از کهن ترین متون فارسی به شمار می آید. امّا جز این ها، متونی نیز توسّط میراث مکتوب منتشر شده است.

دكتر ايراني سپس به ترجمه های کهن فارسی و متون تاریخ علمی اشاره كرد و گفت: با توجّه به اینکه عمده ترین آثار دوره اسلامی اغلب تا قرن ششم به زبان عربی نگاشته شده، همواره بخش مهمّی از آثار تمدّن اسلامی بدان زبان پدید آمده اند که بهره گیری از آن ها برای عموم فارسی زبانان دشوار بوده است. و چون زبان فارسی، زبان ملّی ایرانیان بوده، ترجمه فارسی اهمّ متون زبان عربی مورد توجّه دانشمندان ایرانی قرار داشته است. این امر به گونه ای است که سه متن اقدم زبان فارسی یعنی ترجمه تاریخ طبری و ترجمه تفسیر طبریو ترجمه السّواد الاعظم درواقع برگردان هایی از آثار عربی هستند.

البته در زمینه تاریخ علوم، میراث مکتوب صرفاً به آثار فارسی توجّه نداشته و شماری از آثار مهم عربی را نیز منتشر کرده است.

برای نمونه می توان به انتشار دو اثر ممتاز ابوریحان بیرونی یعنی الآثار الباقیه عن القرون الخالیه نیز الجماهر فی الجواهر اشاره کرد که اوّلی، یکی از مهم ترین آثار اسلامی درباره گاهشماری و آداب و رسوم ملل گوناگون است و دومی نیز یکی از مهم ترین آثار دوره اسلامی در زمینه شناسایی جواهرو فلزات قیمتی است.

به گفته دكتر ايراني در این دو اثر نمونه‌هاي فراواني از واژه‌هاي ايراني ديده مي‌شود، چنانكه دكتر صادق كيا با همكاري دكتر محمّدتقي راشد محصّل در سال 1353 ش كتاب واژه‌هاي گويشي ايراني در نوشته‌هاي بيروني را عمدتاً بر پاي همين دو اثر نوشتند. حتی نامِ ماه‌ها و روزها در گاهشماري‌هاي ايراني و نيز گويش‌هايي چون خوارزمي، سغدي و سيستاني صرفاً از الآثار الباقيه به دست مي‌آيند.

متن كامل اين سخنراني به زودي بر روي وب سايت مركز پژوهشي ميراث مكتوب قرار مي گيرد.