ميراث مكتوب - در دوران تسلط حاکمان عرب بر ایران و در پی کوشش‌های آنان برای رسمیت بخشیدن به زبان و فرهنگ عرب در سرزمین‌های تحت تصرف خود، ایرانیان، در کنار داشته‌های زبانی و فرهنگی خویش، به کوششی جانانه برای زنده و پایدار نگه داشتن زبان فارسی نو دست یازیدند. اما باید به این نکته نیز اشاره کرد که با وجود اینکه دانشی‌مردان ایرانی، کوشش فراوانی در پاسداری از زبان فارسی کردند، به‌هیچ‌روی نتوانستند یا این امکان را نیافتند تا گویش‌های پرشمار فارسی را فراهم آورند.

خوشبختانه برخی دیگر از دانشمندان این مرز و بوم، با ترجمه‌هایی از قرآن، که در بسیاری از حوزه‌های جغرافیایی گسترۀ بزرگ این کشور به سامان رساندند و نیز تألیف فرهنگ‌نامه‌های قرآنی ـ فارسی و عربی ـ فارسی، توانستند شمار درخوری از گونه‌ها و گویش‌های مختلف فارسی ـ ایرانی را زنده و پایدار نگه دارند. در کنار آن‌ها، بزرگ‌مردی چون فردوسی توانست با سرایش شاهنامه، جدا از جنبه‌های معنوی، توانمندی‌های پرشمار ایرانیان و گونۀ نوشتاری زبان فارسی نو را برای همیشه ماندگار کند.

بر پایۀ نمونه‌های و شاهدهای فراوانی که در برخی از متن‌های کهن و قدیم فارسی می‌بینیم، پاره‌ای از این گویش‌ها و گونه‌ها از میان رفته‌اند، اما هنوز هم بسیاری از آن‌ها در سرزمین‌های ایرانِ بزرگ، از جمله فرارود [ماوراءالنهر] و افغانستان، در جایگاه زبان ادبی نوشتاری و گفتاری، ماندگار گشته‌اند. همچنین نمونه هایی از این گویش‌ها و گونه‌ها را در میان مردمان حوزۀ هندوستان و نیز در کتاب‌هایی که در سدۀ نهم تا سیزدهم در شبه‌قاره نوشته شده‌اند، می‌توان یافت.

مجموعۀ حاضر که پژوهشی است در گونۀ فارسی نوشتاری و گفتاری مردم افغانستان و سنجش زبانی آن با گونۀ فارسی فرارودی معاصر و نوشته‌های کهن و قدیم فارسی، برای ما این نکته را روشن می‌کند که زبان فارسی کاربردی در حوزه‌های مختلف جغرافیایی افغانستان، بسیاری از واژه‌های کهن فارسی ـ ایرانی را در خود نگه داشته است که ما آن واژه‌ها را در گونۀ فارسیِ فرارودی نمی‌بینیم؛ هم‌چنان‌که در سروده‌ها و نوشته‌های مردم فرارود هم شماری از کاربردهای زبان‌های ایرانی ـ فارسی را مشاهده می‌کنیم که در حوزۀ افغانستان کاربرد ندارند و ظاهراً تنها در حوزۀ جغرافیایی فرارود به کار گرفته می‌شود. این مجموعه در دو مجلد و در بخش‌های زیر تنظیم شده است: درآمد سخن؛ پیشگفتار (دربارۀ زبان فارسی، ویژگی‌های زبانی، روش کار، نشانه‌ها و حروف اختصاری، نشانه‌های آوایی، برخی دیگر از نشانه‌های آوایی در نوشته‌های پهلوی و سُغدی و تاجیکی)؛ فهرست سرمدخل‌ها؛ متن (آ ـ ی)؛ فهرست مدخل‌ها؛ فهرست برخی از واژه‌ها؛ کتابنامه.

کتاب زبان فارسی افغانستان (دری)، پژوهش دکتر علی رواقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که انتشارات فرهنگستان آن را در دو مجلد و در 2092 صفحه و به بهای 1200000 ریال منتشر کرده است.

منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی