ميراث مكتوب - نگارش رسالاتي درباره مناسک حج و اماکن مرتبط با آن ها از ديرباز در خلال آثار فقهی و نيز بصورت آثار مستقل رواج داشته است امّا تا جايي که منابع نشان مي دهد، نگارش آثاری مصوّر درباره حج و اماکن مقدّس مکّه و مدينه نخستين بار در حدود سده دهم هجری آغاز شده که نمایان ترین نمونه اش در آثار فارسي، منظومه فتوح الحرمين از مصلح الدّين لاري است که در ميانه 911 – 914 ق سروده شده است. اخيراً کتابي با نام نگار و نگاره منتشر شده است که بخش اصلي آن به شناسايي فتوح الحرمين و چاپ و تحليل تصاوير برخی از نسخه هاي این اثر اختصاص يافته است.

چنانکه نويسنده و پژوهشگر کتاب آقای دکتر رسول جعفريان در بخش آغازينِ اثر يادآور شده است، تصوير مسجدالحرام -و گاه بناهای مذهبیِ مرتبط با حج - در برخی از متونِ پيش از فتوح الحرمين ترسيم شده است که گويا کهن ترين نمونه آن در زبان فارسي مجمل التّواريخ و القصص (نگاشته 520 ق) است. تصاوير درج شده در اين متن درواقع برای نمايش بخش هاي مسجدالحرام و بويژه اشاره به ابعاد و فواصل آن ها از يکديگر درج شده است. البته يادکرد ابعاد و فواصل بخش های مسجدالحرام در متون ديگر نيز ديده می شود اما در ميان آثار فارسی، علی الظّاهر کهن ترين متن همان مجمل التّواريخ و القصص است که آقاي جعفريان نيز بدان اشاره کرده اند.

آقای جعفريان در آغاز کتاب، شماری از آثار را برشمرده اند که داراي تصوير مسجدالحرام هستند. جز اين بايد اشاره کنيم که در منظومه ليلي و مجنون نظامی گنجوی در ذيل حکايت «بردن پدر، مجنون را به خانه کعبه» به تصويرگري مسجدالحرام و بويژه خانه کعبه پرداخته شده است. چون خمسه نظامي در کنار شاهنامه فردوسي يکي از دو متنی است که بيشترين نسخه هاي مصوّر از آن تهيه شده، بنابراين يکي از منابعی است که تصوير کعبه در نسخه هاي مصوّرِ آن بصورت مداوم در طول چند سده ترسيم شده است. اينکه چه اندازه مي توان از تصاوير اينگونه متون در پژوهش هاي مرتبط با اماکن مذهبي بهره برد نياز به پژوهش هاي گسترده تري دارد، چرا که ممکن است تصاوير اين متون با اصل اماکن شباهت قابل استنادی نداشته باشد امّا تصاويري که براي متونِ مصوّرِ آموزش مناسک حج نوشته شده، دست کم از ديدگاه پژوهش هاي مرتبط با دوره نگارش آن ها سنديّت قابل توجّهي دارند.
البته اينگونه منابع تصويري بايد با منابع مکتوب نيز سنجيده شوند. برای نمونه در بسياری از نگاره های کعبه که نويسنده اين سطور ديده است، نسبت ارتفاع کعبه به مساحت آن بيش از اندازه اي است که امروز مي بينيم. درحالي که اين نسبت در نسخه هاي فتوح الحرمين با ابعاد امروزين کعبه همخواني دارد. از سويي مي دانيم که تغيير در ابعاد اماکن مقدّس معمولاً بدين آسانی نبوده است و لذا اين پرسش پيش می آيد که آيا چنين جوازي وجود داشته که در تعميراتي که در طول قرون در بنای کعبه اجرا شده، تغييراتي در ابعاد آن داده شود؟ چنين پژوهشي صرفاً با بررسي مينياتورها قابل اطمينان نيست و بايد منابع متني نيز در اين زمينه به کار رود. و البته آنگاه که منابع با يکديگر همخوانی داشته باشند، اهميّت منابع تصويری نيز دوچندان مي شود.

جز دستنويس هاي آثاري چون خمسه نظامي، منبع تصويري ديگري نيز از مسجدالحرام و ديگر اماکن مقدّس مکّه و مدينه موجود است که در مقدّمه آقای دکتر جعفريان بدان اشاره نشده امّا دستنويس هاي نسبتاً زيادی که از آن ها می شناسیم، اين امکان را به ما مي دهد که از اين آثار به عنوان يک ژانر در تصويرگری اماکن مقدّس ياد کنيم. اين منابع، دستنويس هايي از مجموعه هاي ادعيه و مناسک حجّ است که تهیه آن ها پس از سده دوازدهم در سرزمين عثمانی رواج يافت. برای نمونه در «شکل 1» تصوير مسجدالحرام را در يک دستنويس ادعيه (نسخه 6055 عربی کتابخانه ملّی پاريس) می بينيم.




نيز براي نمونه ديگر در «شکل 2» تصوير يک مجموعه (به نشانی Ms. or. oct. 1602 کتابخانه دولتی برلین، مورّخ 1119 ق) را می بينيم که تصويري از مسجدالحرام را نمايش داده است.







ویژگی نگاره های ترسیم شده در عثمانی، این است که حجم نمایی (پرسپکتیو) در آن ها بسیار بهتر از نگاره های ایرانی اجرا شده است.

جز اين ها منابع تصويري ديگري نیز در دست است که عبارتند از گواهی نامه های سفر حجّ که صدور آن ها دست کم از دوره سلجوقی رواج داشته است و برخی از آن ها دارای تصویر اماکن مقدّس هستند. پژوهش هایی درباره برخی از این گواهی نامه ها به انجام رسیده که مشخّصاتشان در مقاله زیر درج شده است:

«از مكّه تا مشهد؛ طومار تصويري از سفر زيارتي شيعي در دوران قاجار»، اولريش مارزلف و ر. زنهاري، ترجمة ركسانا زنهاري، نامة بهارستان، دورة دوم، ش 2 [زمستان 1392 خ]، صص 22 - 55 .
امّا درباره فتوح الحرمین که اصلی ترین موضوع کتاب «نگار و نگاره» است باید توجّه داشت که تعدّد نسخه های این اثر نشانگر آن است که در میان فارسی زبانان رواج بسیاری داشته است و نسخه هایی از آن که در ایران فراهم آمده می تواند نشانگر آن باشد که اثر احتمالاً مورد تأیید شیعیان نیز بوده است. آقای جعفریان در بخشی از توضیحات خود (ص 26) اشاره کرده اند که گویا کتابت فتوح الحرمین در شهر مکّه نیز رواج داشته و شاید این نسخه ها بعنوان ره آورد حجّ توّسط حجّاج خریداری شده و به دیگر مناطق منتقل می شده است.

آقای جعفریان در پژوهش و نگارش بخش اصلی کتاب «نگار و نگاره» بدینگونه عمل کرده اند که تصاویر مندرج در دو دستنویس فتوح الحرمین را مبنا قرار داده و برای هر تصویر، دو گونه توضیح درج کرده اند. در نخستین بخش، درباره مکانی که در هر تصویر نمایش داده شده به یادکرد «توضیح تاریخی» پرداخته اند و در بخش دوم، به توضیح عناصر و جزئیات مندرج در تصاویر پرداخته شده است. در این بخش، اگر نیاز بوده، مقایسه ای با چند نسخه دیگر فتوح الحرمین نیز انجام شده و اختلافات تصاویر، بررسی و تشریح شده است.

چون آقای جعفریان سال هاست که درباره متون مرتبط با حج –بویژه سفرنامه های حج- به پژوهش می پردازند، آشنایی ایشان با موضوع موجب شده تا کتاب «نگار و نگاره» اثری سودمند در بررسی منابع تصویری حج باشد. البته این موضوع، چندان گسترده هست که می توان آن را در حدّ یک اطلس تاریخی اماکن مقدّس مرتبط با حج، همراه با پژوهش های متنی گسترش داد. بویژه که در سال های اخیر، منابع متنی و تصاویر متعدّدی درباره مکّه و مدینه و مناسک حج منتشر شده و تصویر دیجیتالی بسیاری از نسخه های خطّی نیز در دسترس پژوهشگران قرار دارد.

مرکز پژوهشی میراث مکتوب - واحد پژوهش