میراث مکتوب-يكي از مهم‌ترين متوني كه در زمينۀ موضوع "عجايب‌نگاري" در دورۀ اسلامي نگاشته شده كتاب عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات اثر زكريا بن محمّد بن محمود كموني قزويني است كه در دو تحرير فارسي و عربي در دست است. تحرير فارسي اين متن كه گاه از آن بعنوان ترجمۀ فارسيِ متن ياد مي‌شود داراي برخي ويژگي‌هاي زباني كهن فارسي است چنانكه موجب شده تا برخي از پژوهشگران اين احتمال را مطرح كنند كه شايد اين متن فارسي نيز بر دست مؤلّف به انجام رسيده باشد.
متن عربي اثر نخستين بار به سال 1849 م به كوشش فرديناند ووستنفلد بر پايۀ شماري از مهم‌ترين نسخه‌هاي متن با تصحيحي خوب در گوتينگن چاپ شده است و بعدها چاپ‌هاي ديگري از اين متن در كشورهاي عربي منتشر شد. از تحرير/ترجمۀ فارسي نيز چند چاپ سنگي مي‌شناسيم و متن آن نيز يك بار به سال 1340 ش بصورت حروفچيني به كوشش نصرالله سبّوحي –مدير كتابخانه مركزي تهران- به شيوۀ غيرعلمي منتشر شده است. در چاپ سبوحي از برخي چاپ‌هاي سنگي پيشين استفاده شده است چنانكه تصاوير آن چاپ از چاپ سنگي سال 1283 ق طهران -كه به اهتمام حاجي محمّدنصير خوانساري چاپ شده بود- گرفته شده است و متن آن نيز عمدتاً بر پايۀ همان چاپ است امّا در آن چاپ بدين نكته اشاره‌اي نشده است.
اخيراً چاپ تازه‌اي از اين تحرير/ترجمه به كوشش آقايان يوسف بيگ‌باباپور و مسعود غلاميه راهي بازار شده كه در اينجا نقد مختصر شدۀ آن را درج مي‌كنيم.
***
اصولاً آنچه موجب مي‌شود تا چاپ تازه‌اي از يك متن فراهم آيد، رفع مشكلاتي مي‌باشد كه در چاپ‌هاي پيشين وجود داشته است. اين امر معمولاً به دست‌آويز يافته شدن نسخه‌هايي ارزشمند از متن و يا صرف وقت و دقّت بيشتر مصحّحان و مراجعه به مآخذ صورت مي‌گيرد امّا در چاپ تازۀ عجايب‌المخلوقات چنين دلايلي به چشم نمي‌خورد. كوشندگانِ اين چاپ، دو نسخه از اين اثر را كه برتري ويژه‌اي بر ديگر نسخه‌ها ندارند مبناي كار قرار داده و با صرف وقتي در حدّ مقابلۀ نسخه‌ها –آن هم با بي‌دقّتي تمام- به چاپ اين متن اقدام كرده‌اند. البته قرائني در متن ديده مي‌شود كه نشان مي‌دهد بخشي از ضبط‌هاي چاپ جديد، نه بر اساس نسخه‌هاي مورد استفادۀ كوشندگان، بلكه بر پايۀ همان چاپ سبوحي است. اين در حالي است كه كوشندگان در مقدّمۀ خود (صص 73 – 74) چاپ سبوحي را بسيار مغلوط دانسته‌اند. انطباق بسياري از مواضع چاپ جديد با چاپ سبوحي و مغايرت آن‌ها با نسخه‌هاي كوشندگان گاهي اين گمان را پيش مي‌آورد كه كوشندگان، چاپ صبوحي را حروفنگاري كرده و سپس نسخه‌هاي مورد استفادۀ خود را با بي‌دقّتي تمام با آن مقابله كرده‌اند به گونه‌اي كه حتّي درنيافته‌اند متني كه به چاپ رسيده با نسخه‌هايشان اختلاف دارد.
براي نمونه در نخستين صفحۀ چاپ تازه (ص 81 با احتساب مقدّمه) چنين عبارتي درج شده است: «امّا بعد، چنين گويد احقر العباد». اين عبارت دقيقاً برابر با چاپ صبوحي است در حالي كه در هر دو نسخۀ مورد استفادۀ كوشندگان چنين است: «امّا بعد، همي‌گويد اصغر العباد».
باز در همان نخستين صفحۀ چاپ تازه عبارتي بدينگونه ديده مي‌شود: « الّذي احشرته بالنبوۀ و آدم بين الماء و الطّين». كه مطابق با چاپ سبوحي است درحالي كه در نسخۀ پرينستون بصورت «الّذي اخترته للنبوّۀ ...» و در نسخۀ مجلس بصورت : «الّذي اخترته البوه!» ضبط شده است و كوشندگان، حتّي اشاره‌اي به ضبط نسخه‌هاي اساس خود نداشته‌اند. در اين عبارت سخن از برگزيدن پيامبر «ص» است و اگرچه ضبط «احشرته» مي‌تواند معني داشته باشد امّا ضبط «اخترته» مناسب‌تر بوده و علاوه بر تأييد نسخه‌هاي كوشندگان، در متن عربي چاپ ووستنفلد (ص 3) نيز بصورت «اخترته» است.
نيز در صفحۀ دوم آمده: «بعد از آن ديده به صورت او گشوده شود و از آن عجايب‌ها بيند ...» كه مطابق چاپ سبوحي است امّا در هر دو نسخۀ كوشندگان چنين است: «بعد ازين ديدۀ بصيرت او گشوده شود از آن عجايب‌ها كه بيند ...». كه همين هم درست است و در متن عربي (ص 4) چنين ضبط شده: «فعند ذلك تنفتح له عين البصيرۀ و يري في كلّ شيء من العجب».
جالب توجّه اينجاست كه نه‌تنها اينگونه اختلافات نسخه‌بدلي مطابق چاپ صبوحي است بلكه اختلافات تحريري نيز مطابق آن چاپ است. براي نمونه در نخستين و دومين صفحۀ متن، عبارتي بدينگونه ياد شده است:
«و در اين آيه تفكر كردمي كه "افلا يتفكرون في خلق السموات و الارض" و نفوس انساني مي‌خواهد ...».
اين عبارات و بويژه آيه‌اي كه ياد شده درست برابر با چاپ سبوحي -و چاپ سنگي 1283 ق طهران- است درحالي كه در هر دو نسخۀ كوشندگان چنين است:
« و در اين آيه تفكر مي‌كردم كه "افلم ينظروا الي السّماء فوقهم كيف بنيناها" تا انجا كه گفته است "رزقاً للعباد" [ق/ 6 – 11] و چون نفوس انساني خواهد ...».
در متن عربي ووستنفلد (ص 3) نيز همان آيات مندرج در نسخه‌هاي كوشندگان درج شده است كه هيچ توجّهي بدان نداشته‌اند. باز در چند سطر پايين‌تر آمده:
«قوله تعالي "قل سيروا في الارض فانظروا" غرض از اين نظر تقلب حدقه نيست».
كه آيات و متن، مطابق چاپ سبوحي و چاپ سنگي طهران است امّا آيۀ مورد نظر در نسخه‌هاي كوشندگان بدينگونه است:
«قوله تعالي: "قل انظروا ماذا في السّموات و الارض" [يونس/ 101] غرض از اين نظر تقليب حدقه نيست».
در اين عبارت جز آنكه به آيۀ مندرج در نسخه‌ها هيچ اشاره‌اي نشده، واژۀ "تقلب" نيز نادرست مي‌نمايد و اگرچه نسخۀ مجلس آن را تأييد مي‌كند امّا در نسخۀ پرينستون بصورت «تقليب حدقه» ضبط شده و در چاپ عربي ووستنفلد (ص 3) نيز چنين است: «و ليس المراد من النّظر، تقليب الحدقه».
اين‌ها برخي از مواردي از ضبط‌هاي چاپ تازه بر پايۀ چاپ سبوحي است كه فقط از دو صفحۀ نخستين به دست مي‌آيد و مقدار آن در سراسر متن بيش از اينهاست؛ و نشان مي‌دهد كه ادّعاي مصحّحان كه نوشته‌اند: «در مواردي به ندرت از نسخۀ چاپ سبوحي (1340 ش) بهره برده‌ايم» چندان هم درست نيست.
***
جز اين اختلافات متنِ تصحيحي جديد با نسخه‌هاي مورد استفادۀ كوشندگان بايد به نادرستي‌هاي فراواني اشاره كرد كه در اين چاپ ديده مي‌شود. براي نمونه در نخستين صفحه با اين نادرستي‌ها روياروي مي‌شويم: «... اثنيت علي نفسك بأفعالا [ص: يا فعّالاً] لما تشاء افض علينا انوار معرفنك [ص: معرفتك] و طهر نفوسنا عن كدورات معصيك [ص: معصيتك] ...». همچنين در همان صفحه: «و اصاف [ص: اصناف] المعادن و النباتات» ؛ يا در صفحۀ دوم و سوم متن آمده: «و بدان كوه رفت تا نماز گذارد [ص: گزارد]».
براي دريافتن نادرستي‌هاي اين چاپ در اينجا به شماري از اين موارد كه مربوط به بخش نجومي اثر است به ترتيب صفحات چاپ تازه اشاره مي‌كنيم:
- در صفحۀ 130 آمده: «كواكب الحواء الحيّه: صورت زني است ايستاده ...». اين توصيف درواقع مربوط به دو صورت فلكي است كه به دليل متداخل بودن آن‌ها معمولاً بصورت يكجا و به نام «حوّا و حيّه» خوانده مي‌شوند و نه «حواء الحيّه» و ديگر آنكه مطابق توصيفات متون، اين صورت مربوط به يك "مردِ" مارافساي است نه يك "زن". جالب توجّه اينكه عبارت ياد شده در بالا، در نسخۀ پرينستون به درستي ضبط شده است: «كوكبۀ الحوا و الحيه: صورت مرديست ...». اين بخش را در نسخۀ مجلس نيافتيم امّا از آنجا كه عبارتِ ياد شده در چاپ سبوحي (ص 34) نيز درست است، دانسته نيست كه عبارت «صورت زني است ...» را كوشندگان از كجا آورده‌اند.
- در صفحۀ 131 پس از توصيف صورت "دلفين" آمده: «كواكب عمود الصليب: و طايفه‌اي آن را مقدمه‌الفرس گويند. چهار كوكب است از پس دلفين بود ...». بايد توجّه داشت كه پس از صورت دلفين، صورت "فرس اوّل" (قطعۀالفرس) قرار دارد و آنچه بعنوان "عمود الصّليب" (ذنب الدلفين) شناخته مي‌شود نخستين كوكب دلفين است. جالب توجّه اينجاست كه اين بخش در نسخۀ پرينستون درست ضبط شده است: «كو[ا]كب قطعۀالفرس: و طايفه‌اي مقدمۀ‌الفرس گويند ... الخ». اشتباهِ كوشندگان گويا از چاپ سبوحي گرفته شده چرا كه در آنجا آمده: «عمود الصليبه: و طايفه آن را ... الخ». اين بخش از افتادگي‌هاي نسخۀ مجلس است.
- نادرستي ديگر در صفحۀ 131 چنين است: «دو ستاره است در پي سر طاير [ص: نسر طاير] باشد».
- نيز در صفحۀ 136 آمده: «و آن دو كوكب روشن كه بر ذنب است محبين خوانند». آنچه در اينجا "محبين" ضبط شده درواقع "محنثين" (سوگند‌شكنندگان) است و بيروني در التّفهيم (ص 105) وجه اين نام‌گذاري را توضيح داده است.
- نيز در صفحۀ 138 آمده: «ميان اين ظليم و آن ظليم كه بر فم حوت است كوكب بسيار است آن را وبال [ص: ريال] خوانند يعني فراخ نعايم».
-نيز در صفحۀ 144 در بخش توصيف منازل قمر آمده: «چون يكي از اين منازل غروب كند و رقيب او با صبح برآيد، او را نور [ص: نوء] خوانند».
- گاهي تكرار نادرستي نشان مي‌دهد كه اصولاً كوشندگان آن واژه را نمي‌شناخته‌اند. براي نمونه در صفحۀ 263 آمده: «اگر جبال نبودي روي زمين اطلس بودي و مستوي آب درياها بدو محيط شدي». در اين عبارت واژۀ "اطلس" نادرست و "املس" درست است كه قرينۀ "مستوي" نيز آن را تأييد مي‌كند و در نسخۀ پرينستون نيز درست ضبط شده است. اين واژه باز هم در صفحات 151 و 264 بصورت "اطلس" ضبط شده است و جالب توجّه آنكه ضبط اين واژه در چاپ صبوحي (صص 151، 155) درست است.
آنچه در اينجا ياد شد شامل بخشي از نادرستي‌هاي متن چاپي مورد گفتگو است. شكل تفصيلي اين نادرستي‌ها همراه با اسنادي دربارۀ ضبط درست آن موارد به خواست خداوند در قالب مقاله‌اي در نشريۀ گزارش ميراث منتشر خواهد شد.
عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات، نگارش زكريا بن محمّد بن محمود كموني قزويني، به كوشش يوسف بيگ‌باباپور و مسعود غلاميه، قم، انتشارات مجمع ذخائر اسلامي، 1390 خ.

معرفی از علی صفری آق قلعه