میراث مکتوب - تحفة الغرائب، اثر محمد ایوب الحاسب طبری، عالم و ریاضی دان نامدار ایرانی در قرن پنجم هجری است. اسلوب نگارش منتخبات تحفة الغرائب و متن کامل این کتاب نیز مؤید این امر است که تحفة الغرائب در ردیف آثار کهن زبان فارسی است به طوری که می توان آن را حداکثر در زمرۀ آثاری قرار داد که در قرن پنجم هجری نوشته شده است.
دربارۀ دوران زندگی مؤلف اثر، در نیم قرن اخیر محققان ایرانی و خارجی، آراء گوناگونی اظهار داشته اند. ولی واقع امر این است که محمد بن ایوب، معاصر الب ارسلان و ملکشاه سلجوقی بوده و لااقل در ربع قرن از 461 تا بعد از 485 (سال درگذشت ملکشاه) فعالیت علمی داشته است.
از آثار وی، تا پیش از معرفی کتاب تحفة الغرائب، نه کتاب و رساله به شرح زیر معرفی گردیده که برخی از آنها تاکنون به چاپ رسیده است:
1. مفتاح المعاملات، در حساب و هندسه عملی
2. کتاب العمل و الالقاب فی معرفه علم الاسطرلاب
3. شش فصل، در اسطرلاب
4. شمارنامه، در علم حساب
5. زیج مفرد
6. رسالۀ استخراج در شناختن عمر و بقای آن
7. المونس فی نزهه اهل المجلس
8. رسالۀ قواعدی چند در معرفت هر حرکت و قوسی و دایره ای و خطی و نقطه ای که منجمی در آن اعمال کند.
9. رساله ای در مقدمات اختیارات در سیارات سبعه
از کتاب تحفة الغرایب تا کنون پنج نسخه خطی در دنیا شناخته شده است که سه نسخه آن دارای 27 باب است و از دو نسخۀ دیگر یکی 35 باب دارد و دیگری 36 باب. علاوه بر این پنج نسخه، یک نسخه هم از منتخبات این کتاب در دست داریم که بسیار مختصر است.
مصحح در تصحیح این اثر نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شماره 2/1354 را اساس کار خویش قرار داده و از نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 4/ 2160 ؛ نسخۀ کتابخانه موزه بریتانیا، لندن، به شماره Add.27261؛ نسخۀ کتابخانۀ مجلس سنای سابق به شماره 17195؛ نسخۀ مؤسسۀ هاراسویتز؛ و نسخه ت (منتخبات تحفة الغرائب)؛ نیز بهره جسته است.
تحفة الغرائب، با وجود مختصر بودن و کمی تعداد صفحات، از جهات مختلف حائز اهمیت است.
1- چون تعداد آثار منثوری که از قرن چهارم و پنجم تا کنون به دست ما رسیده معدود است، کشف یک کتاب جدید متعلق به این عهد در خور توجه است.
2- نه کتاب و رساله منسوب به محمدبن ایوب طبری همه مربوط به مسائل ریاضی و نجومی است و تالیفی چون تحفة الغرائب که مؤلف در آن به جز عجایب دنیا، دریاها، رودها، زمین ها، کوهها و شهرها (در شش فصل) به طرح مسائل جالب توجه در فصول دیگر پرداخته، از هر نظر در خور توجه است.
3- ظاهرا تحفة الغرائب، قدیمی ترین کتاب از نوع کتاب هایی است که با عنوان «عجایب المخلوقات» به زبان فارسی تالیف گردیده است.
4- مؤلف تحفه الغرائب منابع کتاب خود را ذکر نکرده، و فقط در چند مورد به ذکر شنیده ها و خوانده ها و تجربیات و مشاهدات خود پرداخته است.
5- مؤلفان معروفی چون زکریاء بن محمد بن محمود القزوینی (602- 682 هـ.ق) از این کتاب به عنوان یکی از منابع و مآخذ اصلی و اساسی تألیفات خود نام برده اند.
6- موضوعات گوناگونی که در ابواب این کتاب مورد بحث قرار گرفته از جهات مختلف قابل اعتنا است.
تحفة الغرائب؛ محمد بن ایوب الحاسب طبری؛ تصحیح جلال متینی؛ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول ناشر: 1391؛ در قطع وزیری؛ با 508 صفحه و به بهای 160000 ریال منتشر شده است.

معرفی کتاب از زکیه بیات