میراث مکتوب - استاد مصطفی ذاکری، پژوهشگر پرتوان و پرتلاش تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام، دانش‌آموختۀ رشتۀ فرهنگ و زبانهای باستانی در دانشگاه لندن و شاگرد استاد برجستۀ این رشته، مری بویس، بود.

ذاکری علاوه بر زبانهای باستانی، عربی و انگلیسی هم می‌دانست و بدین ترتیب با بهره‌گیری از منابعی به این زبانها، دهها مقاله و چند کتاب علمی نوشت که شماری از آنها هنوز منتشر نشده‌اند.

از مهمترین موضوعاتی که ذاکری در نوشته‌های خود بدانها پرداخته و نوشته‌های وی جزو معدود منابع آن حوزه‌ها هستند، به اتباع و مهملات باید اشاره کرد. او نخست (از ۱۳۵۳) در مقالاتی به این موضوع پرداخت و سپس هم کتابی جامع در این باره تألیف و منتشر کرد.

ذاکری مطالعات گسترده‌ای در زمینۀ واژه و فرهنگ‌نگاری داشت و سالها در مرکز نشر دانشگاهی در این زمینه پژوهش کرد. بخشی از دستاوردهای پژوهشی وی در این زمینه مقالاتی است که از او منتشر شده است. و حاصل مجموعۀ آنها فرهنگ مفصلی است که با تأکید بر ریشه‌شناسی تدوین کرد اما مجال انتشار آن را نیافت. او در چندین مقاله برخی رویکردهای رایج نسبت به فرهنگ‌نویسی و واژه‌شناسی را نقد کرده و پاره‌ای کوششها برای ریشه‌شناسی لغات فارسی را ریشه‌تراشی و قابل انتقاد خوانده است.

ذاکری در دورۀ بالندگی مجلۀ نشر دانش، از نویسندگان ثابت آن بود و دهها مقاله و نقد کتاب در آنجا به چاپ رساند. در سالهای اخیر نیز همکاری ثابتی با گزارش میراث داشت که حاصل این همکاری نیز نگارش چندین مقاله و نقد کتاب بود. جز اینها او مقالات متعددی ــ تألیف و ترجمه ــ هم در معارف، نامۀ فرهنگستان، نامۀ انجمن، جهان کتاب، کتاب ماه کلیات، کتاب ماه ادبیات، و کتاب ماه دین منتشر کرد. تنوع موضوعات نوشته‌های ذاکری حیرت‌انگیز و نشان از گستردگی دانش او دارد و نوشته‌های او در تاریخ ادیان، مذاهب اسلامی، علوم قرآنی، فرهنگ‌نگاری، تاریخ علم و علوم غریبه، به‌ویژه در حساب جُمَل، ریشه‌شناسی، بسیار پرمحتوا و خواندنی هستند و اغلب مرجع پژوهشهای بعدی قرار گرفته‌اند؛ از آن جمله است مقاله‌ای با عنوان «ریشه‌شناسی اصطلاحات شطرنج» که در نامۀ انجمن (در دو بخش، ش ۸، تابستان ۸۱، ش ۹، بهار ۸۲) منتشر شده است. و باز از مقالات خواندنی و نوآورانۀ وی، از مقالۀ «ابداع خطوط رمزی در فرهنگ ایرانی» باید یاد کرد که در آینۀ میراث (ش ۴۵، پاییز و زمستان ۱۳۸۸) به چاپ رسیده است.

بر پایۀ منابع دسترس، نخستین مقالات ذاکری ترجمۀ دو مقاله از آرتور اپهام پوپ است: یکی با عنوان «ایران کهن» در مجلۀ تلاش (ش ۱۴، سال ۱۳۴۷)، و دیگری با عنوان «تاریخچۀ کنگرۀ بین‌المللی باستانشناسی و هنر ایران» در مجلۀ باستانشناسی و هنر ایران (ش ۱، سال ۱۳۴۷). سالها بعد انتشارات علمی و فرهنگی از وی برای همکاری در ترجمۀ اثر ماندگار سیری در هنر ایران، تألیف پوپ، دعوت به همکاری کرد و ترجمۀ بخش تاریخ فرش را به وی سپرد. این ترجمه نمونۀ خوبی از احاطۀ ذاکری بر زبان اثر و موضوع است.

استاد مصطفی ذاکری بامداد روز شنبه پنجم تیرماه به سرای باقی شتافت. روانش شاد و یادش گرامی باد! درگذشت این پژوهشگر ارجمند بی‌گمان ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر برای جامعۀ پژوهشی است.

یک تسلی است وان تسلی آنک

مرگ در اختیار می‌نشود

(انوری)

عسکر بهرامی