بانیان کتاب در دوره قاجار-7-1
میراث مکتوب- صنعت چاپ سنگی حدوداً در سال 1234 وارد ایران شد. هزینه های بالای چاپ و نبود کاغذ و هزینه خوشنویسی و خطاطی و بی پولی خریداران کتاب و غیره امکان چاپ را ناممکن کرده بود. نه دولت از ناشر - که آن زمان مطبعه دار بود- خرید می کرد و نه طالبان علم، آهی در بساط داشتند، این بود که متولی امر نشر، دست به دامان خیرین از تجّار می شدند تا هزینه های نشر را تأمین کنند. با این کار هم مشارکت مردمی در تاریخ ایران به ثبت رسید و هم دست دولت از کمک به نشر و تصدی آن کوتاه بود. به عبارت دیگر اگر بخش خصوصی به نقش، جایگاه و مسوولیت خود در اعتلا و گسترش امور علمی و فرهنگی جامعه آگاه باشد و بداند که هر کمکی که برای نشر یک کتاب می کند، در واقع هم کمک به تولید و ترویج علم کرده و هم باعث شکوفا شدن استعدادهای جوانان و تشویق آنان به دانش اندوزی شده، طبعاً عند الله مأجور است و خشت های خانه آخرت خود را پایه ریزی کرده است، چه به حکم خدای لم یزلی، هر آنچه آدمی در دنیا برای خود کند، محکوم به فناست و آنچه برای غیر کند، موجب بقاست، پس چه بهتر که این کار خیر، در حوزه کتاب و ترویج علم و تشویق به علم اندوزی باشد. حال به ذکر چند نمونه از حامیان و بانیان کتاب در عصر قاجار می پردازیم:
1- کتاب المکاسب و ملحقاته تألیف شیخ مرتضی انصاری به خط طاهر خوشنویس در گراور سازی عبد الوهاب شعاری به نفقۀ حاج میرزا آقا تبریزی به طبع رسیده است.
یکی از اصطلاحات رایج کمک به نشر کتاب واژه «نفقه» بود که اصطلاحی قرآنی و مأخوذ از انفاق است که در قرآن توصیه به انفاق در راه خدا زیاد شده است.
2- آداب التجاره[چاپ سنگی]/آقا باقر بهبهانی؛ حاشیه نویس میرزا حسن شیرازی؛ کاتب محمدکاظم‌بن محمدرسول گلپایگانی ، طهران :به سعی و اهتمام حاج شیخ رضا تاجر طهرانی، ۱۳۱۰ ق.( طهران: کارخانه کربلایی محمدحسین))
هزینه های این کتاب را کارخانه کربلایی محمد حسین تأمین کرده است.
3- [ ال‍ش‍واه‍د ال‍م‍ک‍ی‍ه فی م‍داح‍ض ح‍ج‍ج ال‍خ‍ی‍الات المدنیه. [چاپ سنگی][ن‍ورال‍دی‍ن ع‍ل‍ی‌ب‍ن ن‍ورال‍دی‍ن ال‍ک‍ب‍ی‍ر ع‍ل‍ی‌ال‍م‍وس‍وی ال‍ع‍ام‍ل‍ی]اح‍م‍دب‍ن ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ال‍م‍وس‍وی ال‍خ‍ی‍اب‍ان‍ی
[تبریز] م‍ش‍ه‍دی اس‍دآق‍ا، [۱۳۲۱]ق.[۱۳۲۱ق]
4- این کتاب به س‍رم‍ای‍ه‌گ‍ذاری م‍ح‍س‍ن ک‍ت‍اب‍ف‍روش‍ی ب‍ه‍م‍راه ال‍ف‍وائ‍د المدنیه/م‍ح‍م‍دام‍ی‍ن‌ب‍ن محمد ش‍ری‍ف اس‍ت‍رآب‍ادی در یک م‍ج‍ل‍د چاپ شده است.
5- پزشکی نامه، نفیسی ، علی اکبر ، ۱۲۶۳ - ۱۳۴۳ ق ، در علم تراپوتیک - ماتیر مدیکال[چاپ سنگی]/علی اکبر خان حکیم باشی ناظم الاطباء کرمانی ؛ کاتب : عبدالله ابن محمد باقر قزوینی ؛ فهرست نویس و مقابله کننده: میرزا حسن طبیب طالقانی، طهران: به سرمایه میرزا علی اصغر خان صدر اعظم، ۱۸۹۹ م. = ۱۳۱۷ ق. = ۱۲۶۹:طهران
در اینجا « به سرمایۀ و سرمایه گذاری» تعبیری است که برای کمک به نشر یک کتاب به کار رفته است.
کتاب مرآة العقول را مشیر السلطنه وزیر داخله(کشور) حمایت کرده و ناشرعکس و اسم آن را داخل کتاب درج کرده و در اینجا واژۀ «بانی و سرمایه گذار» به رفته است:
6- مرآة العقول فی شرح ال‍ک‍اف‍ی م‍ن ال‍روض‍ه و ال‍ف‍روع و الاص‍ول[چاپ سنگی]م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر بن محمدتقی م‍ج‍ل‍س‍ی ۱۰۳۷ ـ ۱۱۱۱ق محمد ح‍س‍ی‍ن‍ی کاتب اب‍وال‍ق‍اس‍م بن رضا ک‍م‍رب‍ن‍ی ن‍وری، م‍ح‍م‍دص‍ادق ت‍وی‍س‍رک‍ان‍ی،[طهران]محمد ح‍س‍ی‍ن‍ی ق۱۳۲۲
ع‍ک‍س م‍ش‍ی‍رال‍س‍ل‍طن‍ه در پ‍ای‍ان کتاب به طبع رسیده است.. بانی و س‍رم‍ای‍ه‌گ‍ذار این کتاب ه‍م‍ان (اح‍م‍د م‍ش‍ی‍رال‍س‍ل‍طن‍ه) وزیر داخله است.
7- ناسخ‌التواريخ، س‍پ‍ه‍ر، م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی‌ب‍ن م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی، ۱۲۱۶ - ۱۲۹۷ق. [چاپ سنگی]/ محمدتقی لسان‌الملك؛ كاتب : عبدالکریم تبریزی، [تبریز] به سعی و اهتمام علی آقا و سرمایه اسماعیل خان و مرتضی قلی‌خان[قرن ۱۳ق]
در کتاب ذیل از واژۀ «مخارج طبع» برای حمایت از نشر کتاب استفاده شده و یک خانم هزینه های نشر را تقبل کرده است.
8- نظام الفرائد فی شرح القواعد، قزوینی، علی بن محمد، ۱۲۰۹-۱۲۹۰ق [چاپ سنگی]/ علی‌بن‌محمد زنجانی قزوینی؛ نویسنده متن : حسن‌بن‌یوسف مطهر ابو‌منصور مشهور به‌علامه حلی ؛ کاتب محمدمهدی اصفهانی
[طهران] :محمودبن‌علی‌اصغر‌کتابفروش خوانساری، ۱۳۳۲ ق.([طهران]:مطبعه میرزا‌علی اصغر)
مخارج طبع کتاب از سرمایه س‍رک‍ار م‍ح‍ت‍رم خانم اح‍ت‍ج‍اب السلطنه ص‍ب‍ی‍ه آق‍ای ذوال‍ف‍ق‍ارخ‍ان اس‍ع‍دال‍دول‍ه زنجانی م‍رح‍م‍ت شده است و به دستیاری میرزا حسن به طبع رسیده است.
9- عطار ، محمد بن ابراهیم ، ۵۳۷؟ - ۶۲۷؟ ق.
مصیبت نامه[چاپ سنگی]/شیخ فریدالدین عطار نیشابوری؛ مصحح : میرزا عبدالله واعظ ، میرزا حسن‌خان نقیب‌الممالک ، میرزا ابراهیم ادیب ؛ مقدمه وشرح حال و تصحیح و مقابله : تقی حاتمی ؛ کاتب: تقی حاتمی، طهران: به سرمایه نصرالله بسوحی، ۱۳۵۴ ق ( طهران:مطبعه اخوان کتابچی)
10- اشکال‌المیزان علم منطق ( گراور)[چاپ سنگی]
مؤلف : ف‍رص‍ت شیرازی، محمد ن‍ص‍ی‍ر بن ج‍ع‍ف‍ر، ۱
منطق - اصطلاح‌شناسی ، طهران: به سرمایه حاج سید محمود کتابچی، ۱۳۰۷ ق.(طهران
زبان : فارسي
چنانچه ملاحظه می فرمایید مردم فرهنگ دوست ایران در عصر قاجار که عصر جهل و فقر و بیداد بود، دست از ترویج علم و نشر کتاب برنداشتند و در زمینه های مختلف به چاپ کتاب با تمام مشکلاتی که داشت کوشیدند، حتی بانوان فرهنگ دوستی که بهره ای از مال دنیا برده بودند، هزینه های چاپ کتاب را متقبل می شدند و از خود یادگارهایی به جای گذاشتند که ما امروز به آنها مثل می زنیم و یادشان را گرامی می داریم و به آنها افتخار می کنیم.
اکبر ایرانی- میراث مکتوب
1- کتاب المکاسب و ملحقاته تألیف شیخ مرتضی انصاری به خط طاهر خوشنویس در گراور سازی عبد الوهاب شعاری به نفقۀ حاج میرزا آقا تبریزی به طبع رسیده است.
یکی از اصطلاحات رایج کمک به نشر کتاب واژه «نفقه» بود که اصطلاحی قرآنی و مأخوذ از انفاق است که در قرآن توصیه به انفاق در راه خدا زیاد شده است.
2- آداب التجاره[چاپ سنگی]/آقا باقر بهبهانی؛ حاشیه نویس میرزا حسن شیرازی؛ کاتب محمدکاظم‌بن محمدرسول گلپایگانی ، طهران :به سعی و اهتمام حاج شیخ رضا تاجر طهرانی، ۱۳۱۰ ق.( طهران: کارخانه کربلایی محمدحسین))
هزینه های این کتاب را کارخانه کربلایی محمد حسین تأمین کرده است.
3- [ ال‍ش‍واه‍د ال‍م‍ک‍ی‍ه فی م‍داح‍ض ح‍ج‍ج ال‍خ‍ی‍الات المدنیه. [چاپ سنگی][ن‍ورال‍دی‍ن ع‍ل‍ی‌ب‍ن ن‍ورال‍دی‍ن ال‍ک‍ب‍ی‍ر ع‍ل‍ی‌ال‍م‍وس‍وی ال‍ع‍ام‍ل‍ی]اح‍م‍دب‍ن ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ال‍م‍وس‍وی ال‍خ‍ی‍اب‍ان‍ی
[تبریز] م‍ش‍ه‍دی اس‍دآق‍ا، [۱۳۲۱]ق.[۱۳۲۱ق]
4- این کتاب به س‍رم‍ای‍ه‌گ‍ذاری م‍ح‍س‍ن ک‍ت‍اب‍ف‍روش‍ی ب‍ه‍م‍راه ال‍ف‍وائ‍د المدنیه/م‍ح‍م‍دام‍ی‍ن‌ب‍ن محمد ش‍ری‍ف اس‍ت‍رآب‍ادی در یک م‍ج‍ل‍د چاپ شده است.
5- پزشکی نامه، نفیسی ، علی اکبر ، ۱۲۶۳ - ۱۳۴۳ ق ، در علم تراپوتیک - ماتیر مدیکال[چاپ سنگی]/علی اکبر خان حکیم باشی ناظم الاطباء کرمانی ؛ کاتب : عبدالله ابن محمد باقر قزوینی ؛ فهرست نویس و مقابله کننده: میرزا حسن طبیب طالقانی، طهران: به سرمایه میرزا علی اصغر خان صدر اعظم، ۱۸۹۹ م. = ۱۳۱۷ ق. = ۱۲۶۹:طهران
در اینجا « به سرمایۀ و سرمایه گذاری» تعبیری است که برای کمک به نشر یک کتاب به کار رفته است.
کتاب مرآة العقول را مشیر السلطنه وزیر داخله(کشور) حمایت کرده و ناشرعکس و اسم آن را داخل کتاب درج کرده و در اینجا واژۀ «بانی و سرمایه گذار» به رفته است:
6- مرآة العقول فی شرح ال‍ک‍اف‍ی م‍ن ال‍روض‍ه و ال‍ف‍روع و الاص‍ول[چاپ سنگی]م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر بن محمدتقی م‍ج‍ل‍س‍ی ۱۰۳۷ ـ ۱۱۱۱ق محمد ح‍س‍ی‍ن‍ی کاتب اب‍وال‍ق‍اس‍م بن رضا ک‍م‍رب‍ن‍ی ن‍وری، م‍ح‍م‍دص‍ادق ت‍وی‍س‍رک‍ان‍ی،[طهران]محمد ح‍س‍ی‍ن‍ی ق۱۳۲۲
ع‍ک‍س م‍ش‍ی‍رال‍س‍ل‍طن‍ه در پ‍ای‍ان کتاب به طبع رسیده است.. بانی و س‍رم‍ای‍ه‌گ‍ذار این کتاب ه‍م‍ان (اح‍م‍د م‍ش‍ی‍رال‍س‍ل‍طن‍ه) وزیر داخله است.
7- ناسخ‌التواريخ، س‍پ‍ه‍ر، م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی‌ب‍ن م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی، ۱۲۱۶ - ۱۲۹۷ق. [چاپ سنگی]/ محمدتقی لسان‌الملك؛ كاتب : عبدالکریم تبریزی، [تبریز] به سعی و اهتمام علی آقا و سرمایه اسماعیل خان و مرتضی قلی‌خان[قرن ۱۳ق]
در کتاب ذیل از واژۀ «مخارج طبع» برای حمایت از نشر کتاب استفاده شده و یک خانم هزینه های نشر را تقبل کرده است.
8- نظام الفرائد فی شرح القواعد، قزوینی، علی بن محمد، ۱۲۰۹-۱۲۹۰ق [چاپ سنگی]/ علی‌بن‌محمد زنجانی قزوینی؛ نویسنده متن : حسن‌بن‌یوسف مطهر ابو‌منصور مشهور به‌علامه حلی ؛ کاتب محمدمهدی اصفهانی
[طهران] :محمودبن‌علی‌اصغر‌کتابفروش خوانساری، ۱۳۳۲ ق.([طهران]:مطبعه میرزا‌علی اصغر)
مخارج طبع کتاب از سرمایه س‍رک‍ار م‍ح‍ت‍رم خانم اح‍ت‍ج‍اب السلطنه ص‍ب‍ی‍ه آق‍ای ذوال‍ف‍ق‍ارخ‍ان اس‍ع‍دال‍دول‍ه زنجانی م‍رح‍م‍ت شده است و به دستیاری میرزا حسن به طبع رسیده است.
9- عطار ، محمد بن ابراهیم ، ۵۳۷؟ - ۶۲۷؟ ق.
مصیبت نامه[چاپ سنگی]/شیخ فریدالدین عطار نیشابوری؛ مصحح : میرزا عبدالله واعظ ، میرزا حسن‌خان نقیب‌الممالک ، میرزا ابراهیم ادیب ؛ مقدمه وشرح حال و تصحیح و مقابله : تقی حاتمی ؛ کاتب: تقی حاتمی، طهران: به سرمایه نصرالله بسوحی، ۱۳۵۴ ق ( طهران:مطبعه اخوان کتابچی)
10- اشکال‌المیزان علم منطق ( گراور)[چاپ سنگی]
مؤلف : ف‍رص‍ت شیرازی، محمد ن‍ص‍ی‍ر بن ج‍ع‍ف‍ر، ۱
منطق - اصطلاح‌شناسی ، طهران: به سرمایه حاج سید محمود کتابچی، ۱۳۰۷ ق.(طهران
زبان : فارسي
چنانچه ملاحظه می فرمایید مردم فرهنگ دوست ایران در عصر قاجار که عصر جهل و فقر و بیداد بود، دست از ترویج علم و نشر کتاب برنداشتند و در زمینه های مختلف به چاپ کتاب با تمام مشکلاتی که داشت کوشیدند، حتی بانوان فرهنگ دوستی که بهره ای از مال دنیا برده بودند، هزینه های چاپ کتاب را متقبل می شدند و از خود یادگارهایی به جای گذاشتند که ما امروز به آنها مثل می زنیم و یادشان را گرامی می داریم و به آنها افتخار می کنیم.
اکبر ایرانی- میراث مکتوب
دیرزیاد آن رادمرد ادب ایران
نوزده مهرماه زادروز استاد برجسته ادبیات عرفانی، شاعر و مصحح متون فارسی، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است.
