میراث مکتوب- مادیان هزار دادستان (هزار رای حقوقی)، فرخ‌مرد بهرامان، پژوهش دكتر سعید عریان، تهران، انتشارات علمی، 1391 خ.
مادیان هزار دادستان یكی از ارزشمندترین متون بازمانده به زبان پهلوی است. آنگونه كه از عنوان این اثر برمی‌آید، موضوع آن گزارش هزار داوری است كه درباره امور حقوقی گوناگون ثبت شده است.
اگر مفهوم فقه را با آن گستردگی كه در برخی فرقه‌های اسلامی دیده می‌شود در نظر بگیریم، می‌توانیم مادیان هزار دادستان را نیز یك متن فقهی به شمار آوریم؛ منتها مباحث این متن عمدتاً در حیطه مبانی حقوقی كیش زردتشی است و در آن از فرایض و مبانی دینی فقه زردشتی سخن چندانی نرفته است.
با توجّه به ساختار این متن از دیدگاه زبانی و موضوعی كه آن را تخصّصی‌تر از دیگر متون زبان پهلوی ساخته و با توجّه به اینكه تاكنون تنها یك نسخه آشفته از آن به دست آمده، دشواری‌های آن موجب شده تا پژوهش‌های گسترده‌ای درباره این متن در ایران به انجام نرسد؛ چنانكه كتاب مورد گفتگوی ما را می‌توان نخستین ترجمه و پژوهش مستقلّ و فراگیر درباره این متن به زبان فارسی به شمار آورد.
موضوع این اثر و ارتباط آن با زوایای گوناگون زندگی مردم موجب شده است تا آگاهی‌های ارزشمندی درباره زندگی مردمان ایران در دوره پیش از اسلام در آن درج شود. همچنین از روی این متن می‌توان تا حدودی از شیوه نگارش متون فقهی پیش از اسلام آگاهی یافت. البته با توجّه به اینكه ساختار انتقال دانش‌ها در ایران پیش از اسلام عمدتاً به شیوه شفاهی بوده است، گمان می‌رود كه نتوان بصورت قطعی درباره سبك نگارش متون فقهی گفتگو كرد؛ هرچند كه وجود آن نیز بصورت قطعی قابل انكار نیست.
وجود شماری از متون با عنوان آیین‌نامه در متون پهلوی كه گزارش آن‌ها در برخی متون دوره اسلامی گزارش شده، نشان می‌دهد كه برای برخی از شاخه‌های اداره امور كشور، دستورالعمل‌هایی تدوین شده بوده و لذا می‌توان با تسامحی، مادیان هزار دادستان را آیین‌نامه‌ای برای روند دادرسی در دادگاه‌های دوره پیش از اسلام به شمار آورد.
در هركدام از فصل‌های این متن، مباحث گوناگونی در زمینه دادرسی مورد بررسی قرار گرفته كه از میان آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
گواهی، وكلا، خواهان، بردگان، طلاق، ادای بدهی، هبه، مصادره اموال، رهن و...
چاپ مورد گفتگوی ما از كتاب مادیان هزار دادستان از یك مقدّمه، ترجمه فارسی، آوانوشت متن پهلوی و واژه‌نامه حقوقی تشكیل شده است.
انتشار چنین متنی توسّط یك ناشر خصوصی نشانگر دید فرهنگی ناشر است؛ چرا كه چنین متونی عمدتاً دارای خوانندگان متخصّص و بسیار محدود است و از دیدگاه تجاری نمی‌توان این آثار را دارای توجیه اقتصادی دانست. از همین روی نیز انتشار اینگونه متون از دیرباز توسّط ناشران دولتی به انجام می‌رسید.
در سال‌های اخیر كه ناشران دولتی و دستگاه‌های مسئول پشتیبانی از فرهنگ ایرانی از هرگونه حمایت از تولیدات فرهنگی تن می‌زنند، اقدام اینگونه ناشران جای سپاسگزاری بسیار دارد.

علی صفری آق‌قلعه - مركز پژوهشی میراث مكتوب