میراث مکتوب- ابو بکر محمد بن علي بن اسماعيل قفّال شاشي، معروف به قفّال کبير (د. 365 ق)، فقيه برجسته شافعي مذهب ماوراء النهر با تمايلات معتزلی، کتاب بسيار مهم و مغفولی دارد در فقه به نام "محاسن الشريعة" که در آن بر اساس باور او به ابتنای شريعت بر "مصلحت" عباد و به تعبيرش بر "سياست فاضله"(ص 17 : "السياسة الفاضلة السمحة") به ابواب فقه پرداخته است. او را برخی از شرح حال نگارانش به دلائلی متمايل به معتزله می دانسته اند و البته آرائش در همين کتاب بی ربط نسبت به آرای معتزليان نيست و به ويژه بر عنصر عقل در شريعت تأکيد زيادی دارد. در مقدمه اين اثر که در اصل کتابی فقهی است، قفّال شاشي تا اندازه ای مبانی کلامی و فکری نظريه خود را در باره مقاصد شريعت و مصالح آن بيان می کند. از اين نظر کتاب او نخستين نظريه پردازی ها در اين باره است و البته می دانيم که بعدها جويني و غزالي و ابن عقيل حنبلي و به ويژه مالکيانی چون شاطبي نظريه مقاصد و ضرورات شريعت را دنبال کردند و تئوری هايی بابت آن ارائه نمودند؛ و اينک هم فقيهان سنی به شيوه های مختلف از آن بحث می کنند. مقدمه قفّال شاشي و آنچه درباره مصالح شريعت و مبانی نظری آن گفته معمولاً در اين بحثها مغفول مانده است. به ويژه توجهی که قفّال شاشي به ضرورت عقلانی بودن شريعت و احکام فقهی و مصالح عقلی آن می کند بسيار جالب توجه و حائز اهميت است. در اين يادداشت مقصود نویسنده، بحث درباره اين مبانی نيست و بايد تفصيلاً وقتی ديگر بدان پرداخت. اما نکته قابل توجه و محل گفتگو در اين مقاله مسئله واکنش اين فقيه شافعي است به اسماعيليان. می دانيم که در خراسان در سده چهارم اسماعيليان حتی گاه در دربار سامانيان فعال بوده اند و در برخی شهرهای آن پايگاه های دعوت داشته اند. از واکنشها و رديه نويسی های سنيان و معتزليان و شيعيان امامی بر عليه آنها و آرائشان در آن دوره البته آگاهيهايی در منابع موجود است و عناوين کتابهايی را می شناسيم؛ اما متن اين بحثها جز به ندرت در اختيار نيست، به ويژه از خراسان.
برای بهره گیری از مطلب کامل روی «دریافت فایل» کلیک کنید.

منبع: کاتبان- بررسی های تاریخی- حسن انصاری